'Wat heeft een mens aan "gevoel"?' Charlotte Remarque en Marja Pruis over wat Jane Austen kan betekenen voor 21ste-eeuwers
In dit artikel:
Marja Pruis en Charlotte Remarque voeren in deze briefwisseling (gepubliceerd op 26 november 2025) een onderhoud over wat Jane Austen, ruim twee eeuwen na haar oeuvre, nog kan zeggen tegen 21e‑eeuwse vrouwen over liefde en huwelijk. Hun gesprek draait om twee vragen: biedt Austen universele waarheden over verdriet, verstand en gevoel, of blijven haar romans slechts slimme sociale observaties uit een andere tijd?
Beide correspondentes herkennen Austen als een scherp waarnemer van de huwelijksmarkt. Waar Pruis de ironie en het karikaturale in Austen prijst — de moeders die huwelijken orkestreren, dansen en bals als ruilhandel en de diverse ‘types’ die in een paar pagina’s ontstaan — ziet Remarque vooral hoe de romans tonen dat huwelijk ook een sociaal en economisch transactie is. Ze bespreken personages als de hysterische mevrouw Bennet (strategisch en pragmatisch), Elizabeth Bennet (fronsend en kritisch), Charlotte Lucas (de rationele vrouw die een saai maar veilig huwelijk aangaat) en Emma Woodhouse (privileged, zelfstandig, toch door verliefdheid overvallen). Die personages illustreren voortdurend het dilemma verstand versus gevoel.
Beide schrijvers worstelen met de vraag of er nog een consensus bestaat dat je moet trouwen, zoals in Austens tijd leek gangbaar. Pruis erkent dat die norm verdwenen is, maar merkt dat ook wij moderne vrouwen onzekerheid hebben over wat nu ‘verstand’ betekent in liefdeskeuzes. Remarque reflecteert op privilege: Austen schreef vooral over de proeven en manouvres van een bovenlaag, waar keuzes en angsten anders lagen dan bij hedendaagse lezers. Toch tonen de romans, aldus beiden, universele menselijke karaktertrekken: ijdelheid, opportunisme, schijnbare kwetsbaarheid en hypocrisie.
Er is veel aandacht voor specifieke romans. Persuasion (Overreding en overtuiging) komt naar voren als Austens meest adulte en melancholieke verhaal, met Anne Elliot als oudere, gerijpte heldin van zevenentwintig. Remarque waardeert de ode aan de tweede kans in die roman; Pruis merkt de consistentie op waarmee Austen personages terug laat komen op overtuigingen en soms beloont met het huwelijk. Verstand en gevoel wordt gezien als oerboek van tegenstellingen: Elinor en Marianne tonen twee uitersten van vrouwelijke bestaanswijzen — berekening versus hevigheid — en Austen lijkt aanvankelijk bereid de romantische Marianne te straffen, maar kiest uiteindelijk toch voor herstel en verzoening.
Austen zelf — ongetrouwd en met een gefragmenteerde levensgeschiedenis — is onderwerp van speculatie. De briefschrijfsters noemen haar afgewezen verloving op 27 als een cruciaal feit dat haar houding kan verklaren: ze koos mogelijk bewuste autonomie boven een onvolwaardige verbintenis. Die keuze maakt haar leven en werk tot een mysterie waarover biografische zekerheid ontbreekt, wat de auteurs juist aantrekkelijk vinden. Virginia Woolf en anderen worden aangehaald om te tonen hoe verschillende lezers Austen interpreteren: als satiricus, hartstochtelijke waarnemer, of iemand die liefde en sarcasme in evenwicht hield.
Er wordt ook kritisch gekeken naar de verhalende strategieën van Austen. Pruis voelt zich soms ‘gemanipuleerd’ door de verhalen: de opbloeiende erkenning van mannen tegenover de lezer lijkt een plichtmatig moment dat de lezer tot verstilling dwingt. Remarque betoogt dat Austen vooral transacties en beweegredenen analyseert, en haar happy ends niet mogen verhullen dat ze een’ morele vertelling’ schreef — geen lichte romantiek. Beiden vinden Austens stijl compact en gelaagd: alles van belang gebeurt vaak tussen de regels.
De correspondentie verbindt Austen met hedendaagse cultuur: filmadaptaties (When Harry Met Sally, Clueless) informeren hoe moderne lezers Austens types herkennen; schrijvers als Vivian Gornick en E.M. Forster worden genoemd als stemmen die de ervaring van lezen en aanbidden van Austen toelichten. Ook hedendaagse romans die eenzelfde dramatische, zintuiglijke omgang met verliefdheid tonen, krijgen een plaats in het debat: Austen versus de impulsiviteit van moderne vrouwelijke vertellingen.
Als conclusies blijven twee punten hangen. Ten eerste: Austen is relevant als diagnose van sociale machtsverhoudingen rond liefde — haar romans onthullen strategieën, eigenaardigheden en hypocrisie van relaties en huwelijkspraktijken. Ten tweede: ze geeft geen eenvoudig modern recept. Haar personages tonen zowel de prijs van pragmatiek (Charlotte Lucas) als de kwetsbaarheid van romantiek (Marianne, Anne); haar eindes bieden vaak een tweede kans maar kunnen ook als conventionele geruststelling worden gelezen. Voor de briefschrijfsters geldt Austen dus als spiegel en gereedschap: nuttig om sociale codes te ontleden, maar geen onfeilbare gids voor het maken van 21e‑eeuwse liefdeskeuzes.