Voor het Derde Rijk was Rembrandt 'het wezen van den Germaansen mens'
In dit artikel:
Op 15 juli 1941 vond in de Westerkerk in Amsterdam een grootschalige, door de nazi’s georganiseerde herdenking plaats ter ere van Rembrandts 335ste geboortedag. Deze plechtigheid, waaraan hoge Nederlandse en Duitse gezagsdragers deelnamen, maakte Rembrandt expliciet tot symbool van de vermeende historische en culturele verbondenheid tussen Nederland en Duitsland binnen het nationaal-socialistische ideologische kader. De secretaris-generaal van het Nederlandse departement van Volksvoorlichting en Kunsten, Tobi Goedewaagen, hield een lofrede waarin Rembrandt werd voorgesteld als een ‘Germaanse’ kunstenaar die, ondanks zijn Nederlandse wortels, het hoogtepunt van de ‘Germaanse geest’ belichaamde. Dit sluit aan bij de nazi-inzet om Nederland als ‘Germaans broedervolk’ geleidelijk te integreren in het Groot-Duitse Rijk, onder leiding van Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart, die in zijn propaganda Nederland ‘grootmoedig’ wilde benaderen, ondanks vroege vervolgingen van Joden en politieke tegenstanders.
Deze nationalistische cultus van Rembrandt paste in een bredere traditie van negentiende-eeuwse en vroeg twintigste-eeuwse Duitse culturele ideologieën, zoals verwoord door Julius Langbehn in zijn invloedrijke boek Rembrandt als Erzieher (1890). Langbehn profileerde Rembrandt als de ultieme uitdrukking van het Nederduitse of Germaanse volkskarakter en zette hem af tegen de toenmalige Duitse moderniteit. Nazi’s zagen hierin een aanknopingspunt en promootten Rembrandt actief via herdenkingen, tentoonstellingen, films en muziekstukken als voorbeeld van de ‘gezonde zielekracht’ van het Germaanse volk. Zo waren er onder meer de opera Rembrandt van Rijn van Paul von Klenau en de film Rembrandt van Hans Steinhoff, die met officiële ondersteuning tot stand kwamen, maar buitengewoon matig werden ontvangen in Nederland.
De propaganda rond Rembrandt had ook een raciale component. Terwijl het beeld van Rembrandt als ‘joodse schilder’ steeds meer aanhangers kreeg, werden dergelijke associaties door nazi’s verworpen en vervangen door een narratief waarin Rembrandt juist ‘Germaans van ziel en lijf’ was. Dit gebeurde ondanks kritiek en controverse binnen nazi-kringen zelf, waar sommigen twijfelden aan de mate waarin Rembrandt inpasbaar was binnen de racistische ideologie.
De Rembrandtverering bereikte een propagandistisch hoogtepunt met de nationale viering van ‘Rembrandtdag’ in 1944, bedoeld als nieuwe jaarlijkse traditie ter vervanging van verdwenen nationale feestdagen. Hoewel het regime veel middelen inzette voor festiviteiten door heel Nederland, bleef publieke belangstelling uit en waren veel evenementen slecht bezocht. Interne evaluaties wezen onder meer op organisatorische tekortkomingen en rivaliteit tussen Duitse en Nederlandse elites als oorzaken.
Het gebruik van Rembrandt door de nationaal-socialisten ging verder dan louter culturele propaganda. De figuur van Rembrandt als een eenzame, onbegrepen maar geniale kunstenaar weerspiegelde een messianistisch ideaal dat diep ingebed was in het nationaal-socialisme en ook aansloot bij het zelfbeeld van Hitler als artistiek genie. Bovendien zagen Nederlandse nationaal-socialisten in Rembrandts levensverhaal hun eigen positie als bewakers van het ‘volkse Germaanse wezen’ weerspiegeld, gevangen tussen een niet begrepen grootheid en de minachting van de elite.
Na de oorlog werden sommige Rembrandt-gerelateerde kunstwerken uit die periode, zoals de opera De nachtwacht van Henk Badings, zonder problemen opgevoerd, terwijl andere elementen van nazistische propaganda rond Rembrandt met meer distantie werden bekeken. Desondanks blijft het duidelijk dat de nazi-campagne rondom Rembrandt een diepgaande poging was om culturele symboliek in te zetten voor totalitaire ideologie en bezettingspolitiek, waarbij de schilder tot cultureel en politiek instrument werd gemaakt binnen een bredere strategie van culturele germanisering en politieke dominantie in Nederland.