'Verpleegsters' zetten tijd stil voor muurschilderingen
In dit artikel:
Aafje Bouwhuis en Nanon Journée zijn conservatoren van OUOU die al jaren muurschilderingen in historische kerken herstellen — niet door bij te schilderen, maar door de ondergrond te stabiliseren zodat het werk zo lang mogelijk bewaard blijft. Momenteel voeren zij met collega’s Lynn van Rijnsoever en Daniël Oudman de derde en laatste fase uit van de conservering van de schilderingen in de Grote Kerk van Harderwijk. Eerder werkten zij onder meer in de Lebuïnuskerk (Deventer), de Eusebiuskerk (Arnhem), de Walburgiskerk (Zutphen), de Grote Kerk van Elburg en tientallen dorpskerken.
De kern van hun aanpak is duidelijk: “We restaureren niet, we conserveren.” In praktijk betekent dat dat ze muurschilderingen behandelen als archeologische vondsten. In plaats van nieuwe verflagen aan te brengen of ontbrekende details aan te vullen, werken ze aan de dragende pleisterlaag. Hun gereedschap doet meer denken aan dat van verpleegkundigen of metselaars dan aan klassieke schilders: scalpelmesjes, injectienaalden en dunne kalkmortels. Met kleine gaatjes spuiten ze via injecties nat zand, krijt en ongebluste kalk achter losgeraakte pleister om die opnieuw te verankeren. Die vloeibare, dunne kalkmortel kan diep in poreuze lagen doordringen en verstevigt een verweerde ondergrond zonder harde spanningen te veroorzaken.
Hun keuze voor traditionele, compatibele materialen is een reactie op fouten uit het verleden: na de Tweede Wereldoorlog werd vaak cement, gips of synthetische lijm gebruikt, wat later tot nieuwe scheuren en schade leidde omdat die toevoegingen harder zijn dan de originele muur. Bouwhuis en Journée vermijden zulke moderne middelen omdat toegevoegd materiaal nooit sterker mag zijn dan het bestaande. Hun werk stopt als het ware het verval: door de ondergrond te consolideren wordt de “tijdbom” tijdelijk stilgezet — soms voor korte, soms voor lange periodes, afhankelijk van het gebouwsklimaat en constructieve oorzaken.
Belangrijke oorzaken van aantasting zijn weersinvloeden, lekkages, variërende luchtvochtigheid en zouten die uit de muren migreren. Daarom hoort conservering ook samen te gaan met het aanpakken van de oorzaak (bijvoorbeeld reparatie van lekkages) en goede documentatie. Vooraf onderzoeken Bouwhuis en Journée archieven om de geschiedenis van de schilderingen en eerdere behandelingen te achterhalen; tijdens het werk leggen ze alles zorgvuldig vast met foto’s en notities — ook voor eventuele toekomstige interventies.
De twee werken sinds 2007 samen binnen de coöperatie Bouwhuis & Journée (OUOU). Hun werkwijze is terughoudend: retouches worden alleen toegepast om witte gaten te verduidelijken tot het niveau van vorige interventies, nooit om nieuwe beeldinformatie te reconstrueren. Zo beschermen ze zowel de fysieke draagkracht van de muren als de authenticiteit van eeuwenoude voorstellingen.