Soevereinen en de havermelkelite hebben veel gemeen, zegt hoogleraar democratie Menno Hurenkamp

In dit artikel:

Politicoloog Menno Hurenkamp pleit voor een genuanceerder beeld van de zogeheten soevereinen: mensen die het gezag van de Nederlandse staat ontkennen. In zijn onlangs verschenen essay Namens wie spreekt u? betoogt hij dat de groep veel diverser is dan het beeld dat veiligheidsdiensten schetsen — dat van ‘anti-institutioneel extremisme’ met gewelddadige uitwassen. Hurenkamp erkent dat er een kleine, gevaarlijke kern kan bestaan en vindt het terecht dat inlichtingen- en opsporingsdiensten daar alert op zijn, maar waarschuwt tegen het massaal bestempelen van alle aanhangers als potentiële terroristen.

Hurenkamp baseert zijn analyse op rechterlijke dossiers en gesprekken met professionals. Hij ziet bij vele duizenden soevereinen vooral mensen van middelbare leeftijd die gefrustreerd en gekwetst zijn door persoonlijke problemen zoals schulden, echtscheiding, jeugdzorgmaatregelen of huisuitzetting. Deze mensen grepen de afgelopen jaren vaak naar kant-en-klare brieven van internet om aan te geven dat ze als “vrije mensen” niets met Nederlandse wetgeving te maken zouden hebben. Volgens Hurenkamp is dat eerder een uiting van wantrouwen en identiteitszoektocht dan louter complotdenken; hij vergelijkt sommige trekken met andere groepen die op zoek zijn naar authenticiteit, zoals de zogenoemde havermelkelite.

Het huidige politieke klimaat en aansprekende affaires — vooral de toeslagenaffaire en de coronaperiode — leveren volgens Hurenkamp voedingsbodem voor dergelijke afkeer van de staat. “We hebben een rommeltje gemaakt van de rechtsstaat, vind je het gek dat er wantrouwen ontstaat?”, zegt hij. Tegelijk merkt hij dat veel soevereinen wel degelijk naar rechtbanken kijken en zich opgelucht voelen als ze gehoord worden; rechters laten hun claims meestal kort met kracht afhandelen, en het aantal standaardbrieven is afgenomen ten opzichte van een paar jaar geleden.

Hurenkamp pleit ervoor om afwijkend burgerschap niet te snel te criminaliseren. In plaats van primair te focussen op veiligheid en terreurdreiging, zou overheid en rechtspraak moeten luisteren en burgers meer ruimte geven om mee te doen in de samenleving. Zijn stelling is dat politiek en bestuur mede hebben bijgedragen aan het ontstaan van deze beweging door decennia van nadruk op individuele verantwoordelijkheid en het ondermijnen van het sociaal contract. Daarmee plaatst hij de soevereinen niet buiten de geschiedenis: vormen van terugtrekking of verzet tegen de bestaande orde zijn volgens hem niet nieuw, maar vragen om een andere, minder securitaire aanpak.