Shell Papers: hoe een simpele vraag uitgroeide tot een jarenlange juridische strijd
In dit artikel:
In april 2019 lanceerden Platform Authentieke Journalistiek (PAJ) en Follow the Money onder leiding van Woo-/Wob-coördinator Bas van Beek een omvangrijk verzoek: ze dienden zeventien Wob-verzoeken in bij negen ministeries, drie provincies en vijf gemeenten om alle documenten over Shell uit de periode 2005–2019 te krijgen. Doel: helder krijgen hoe diep de banden tussen Shell en de Nederlandse overheid liepen, en of daarachter soms afspraken schuilgingen die beleid, regionale economieën en publieke belangen beïnvloedden — ook tegen de achtergrond van het langlevende gerucht dat het koningshuis aandelen in Shell zou hebben gehad.
Aanpak en blokkade
Waar het team in eerste instantie hoopte op massale openheid, stuitte het op stilzwijgen en vertraging. Alleen de noordelijke overheden (provincies Groningen en Drenthe, gemeenten Groningen en Assen) reageerden direct. De rest sloot zich onder coördinatie van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) samen, en stelde in december 2019 het verzoek grotendeels af te wijzen. Als argument voerden ze aan dat de gevraagde “bestuurlijke aangelegenheden” onvoldoende concreet waren en dat uitvoering onuitvoerbaar of te kostbaar zou zijn.
Tegelijkertijd voerden PAJ/FTM een Wob-naar-de-Wob om te achterhalen waarom de overheden weigerden. Die stukken, die in 2021 vrijkwamen, lieten zien dat de ministeries wel degelijk zagen dat het oorspronkelijke verzoek uitvoerbaar was maar het werk door EZK-coördinatie bewust was vertraagd. De ministerraad nam uiteindelijk de politieke beslissing het verzoek af te doen.
Samenwerken in het noorden
De noordelijke overheden kozen een andere koers. Groningen bracht in eerste scans honderdduizenden documenten in kaart (een eerste telling wees op zo’n 367.768 bestanden), maar ambtenaren en journalisten werkten samen om het materiaal te filteren, tools te ontwikkelen en zoekopdrachten scherp te stellen. Die samenwerking leverde resultaat: in november 2020 maakte Assen bijna 17.000 pagina’s openbaar; in februari 2022 volgde Drenthe met circa 54.000 pagina’s. Uiteindelijk slaagden zij er samen in de enorme bulk uit Groningen terug te brengen tot zo’n 12.400 relevante notities, mails en beleidsstukken.
Rechtbankzaak en doorbraak
Omdat meerdere ministeries bleven weigeren, spande het team een rechtszaak aan. In april 2023 behandelde de rechtbank Utrecht de zaak; enkele weken later werd Follow the Money in het gelijk gesteld. De rechter beval dat de betrokken overheidsorganen het verzoek alsnog in behandeling moesten nemen en met het team moesten samenwerken om het doorzoekbaar en werkbaar te maken. Daarna volgden planningssessies met Woo-coördinatoren en informatiespecialisten om termijnen en beoordelingscriteria vast te leggen.
Resultaten, lessen en vervolg
Door de vrijgegeven documenten konden journalisten al concrete verhalen publiceren: kritische conclusies over de beperkte burgerinspraak rond gaswinning in Drenthe, de impact van het sluiten van NAM’s hoofdkantoor in Assen, en andere regionale kwesties. Ook kwamen via de stukken contracten aan het licht, zoals een langdurig contract tussen Shell en Defensie voor een kerosinepijpleiding.
De Shell Papers zijn niet af; een aantal ministeries (EZK, Buitenlandse Zaken, Financiën) heeft nog documenten tegoed en het tijdsbereik van de Wob-verzoeken stopt bij 12 april 2019, wat toekomstige openbaarheid beperkt. Toch beschouwt het team het project niet als mislukt. De grootste winst ligt in de ontwikkelde werkwijze: samenwerken met overheden om enorme datasets terug te brengen tot een hanteerbaar dossier — de zogeheten “Groninger aanpak” die inmiddels navolging vindt in de Woo-praktijk. Follow the Money blijft Shell en zijn rol in Nederlandse energieprojecten, belastingvraagstukken en schadeafwikkeling (zoals de Groningse aardbevingsschade) volgen, zowel met juridische middelen als via reguliere journalistieke research.