#RecoveryFiles: een internationale samenwerking om het coronaherstelfonds te ontrafelen
In dit artikel:
Follow the Money-redacteur Peter Teffer beschrijft hoe zijn team in 2021 het grensoverschrijdende onderzoeksproject #RecoveryFiles opzette om zicht te krijgen op de besteding van het Europese coronaherstelfonds — de grootste geldpot ooit binnen de EU, in het artikel genoemd als een fonds van ongeveer 500 miljard euro binnen een megapakket van 723 miljard aan subsidies en leningen. Het fonds werd in 2020 tijdens een langdurige EU-top opgezet om markten te kalmeren en lidstaten te stimuleren hervormingen en investeringen door te voeren in ruil voor geld.
FTM bouwde vanaf de zomer van 2021 een samenwerkingsverband met journalisten uit Duitsland, Frankrijk en later zo’n twintig landen, na een aansporing van de ervaren Duitse onderzoeksjournalist Hans‑Martin Tillack. De eerste gezamenlijke publicatie verscheen in november 2021 en richtte zich op het gebrek aan democratische controle op de ingediende nationale herstelplannen. EU-correspondent Lise Witteman initieerde het onderwerp, Teffer coördineerde later het redactiewerk; data-expert Ada Homolová werkte aan een doorzoekbare database met ontvangers.
De zoektocht stuitte echter op structurele obstakels: beloften van openheid door leiders als Ursula von der Leyen en Emmanuel Macron werden volgens het team niet waargemaakt. Veel documenten over onderhandelingen tussen Brussel en lidstaten bleven ontoegankelijk met het argument dat openbaarmaking ‘lidstaatbelangen’ zou schaden — een standpunt dat transparantie-experts en de Europese Ombudsman kritisch bejegenden. Bovendien bestond er aanvankelijk geen verplichte publicatie van ontvangers, omdat lidstaten dat niet hadden afgesproken; pas in december 2022 kwam er enige extra transparantie, waaruit bleek dat ook consultancyfirma’s flink profiteerden.
Het ontbreken van vluchtroutes voor gegevens dwong het project soms te focussen op procesvragen (hoe beslissingen werden genomen) in plaats van op volledige rekeningen van waar het geld precies naartoe ging. Tegelijkertijd maakte het internationale karakter van het onderzoek de samenwerking kwetsbaar: in sommige landen stond de journalistiek onder zo’n druk of hadden freelancers te weinig middelen dat deelname niet kon worden voortgezet.
De bezorgdheid over misbruik bleek terecht. Het Europees Openbaar Ministerie meldde onderzoeken naar vermeende fraude waarbij dure aankopen als Lamborghini’s en Rolexen zouden zijn gedaan met middelen die mogelijk uit het fonds kwamen; in Italië staan tientallen verdachten voor de rechter. Ook uit Polen kwamen meldingen van dubieuze bestedingen aan ‘jachten en sauna’s’.
Terwijl het fonds formeel doorloopt tot eind 2026, werkt de Europese Commissie aan voorstellen voor de volgende meerjarenbegroting waarin het principe van geld in ruil voor hervormingen mogelijk terugkeert. De Europese Rekenkamer publiceerde een kritisch onderzoek dat vraagtekens plaatst bij de effectiviteit, de controle en de kosten van het instrument. Teffer en zijn internationale team blijven onderzoeken publiceren om de publieke waardering van dit enorme en controversiële hulpprogramma mogelijk te beïnvloeden.