Over Jane Austen bestaan meer fabels dan feiten - de beste manier om haar te leren kennen is door het lezen van haar romans
In dit artikel:
Jane Austen wordt dit jaar herdacht vanwege haar 250ste geboortedag (16 december 1775) en is uitgegroeid van relatief onbekende plattelandsauteur tot een wereldmerk: haar romans worden volop gelezen, verfilmd en gelicenseerd voor kalenders, spelletjes, kleding en kookboeken. Die transformatie is grotendeels postuum: tijdens haar leven publiceerde ze anoniem als “A Lady” en haar familie probeerde lange tijd een huiselijke, ongevaarlijke afbeelding van haar te handhaven.
Wie en waar: Jane Austen groeide op in Steventon (Hampshire) als zevende van acht kinderen in een intellectuele pastorie, waar haar vader rector was en een omvangrijke boekenkast had. Behalve vijf jaar in Bath en enkele jaren in Southampton woonde ze voornamelijk op het platteland; de laatste jaren spendeerde ze in Chawton, waar ze ongetrouwd overleed in 1817. Haar nauwe band met haar zus Cassandra is bepalend: Cassandra vernietigde veel brieven en knipte passages weg, wat de bronnen over Jane’s leven schaars maakte.
Wat en wanneer: Austen begon als kind met schrijven van schetsen, pastiches en korte toneelstukken. In 1797 probeerde ze First Impressions (de voorloper van Pride and Prejudice) te laten uitgeven, maar die werd afgewezen. In 1803 verkocht ze de roman Susan (later Northanger Abbey) voor weinig geld; in 1811 kwam Sense and Sensibility uit, gevolgd door Pride and Prejudice (1813), Mansfield Park (1814) en Emma (1816). Northanger Abbey en Persuasion verschenen postuum in 1817. Haar schrijverschap verliep aanvankelijk in anonymiteit en voorzichtigheid, maar ze nam haar werk serieus en zag zichzelf — volgens bewaard gebleven brieven en adviezen aan familie — als professionele schrijfster die zorgvuldig reviseerde.
Familiebeeld versus werkelijkheid: Na haar dood construeerden familieleden, met name haar broer Henry en later neef James Edward Austen-Leigh, een intiem, deugdzaam en oncontroversieel beeld van “Aunt Jane”. Die victoriaanse en huiselijke voorstelling benadrukte haar vroomheid, gezapigheid en amateuristische talent, en beperkte zo hoe men haar werk en persoonlijkheid zag. De familie censuur en hun nadruk op haar fatsoenlijke, onpolitieke imago droegen bij aan de mythe van een ongevaarlijke zuster‑romanschrijfster. Dat beeld werd door fans en verzamelaars gekoesterd — de “Janeites” — en later ook commercieel uitgemolken.
De latere herwaardering: Vanaf de late 19e en vooral de 20e eeuw kreeg Austen een steeds kritischere en complexere lezing. Biografen en literatuurwetenschappers hebben haar afgezet tegen het familieportret en leggen nu nadruk op haar scherpzinnige waarneming, ironie en politieke gevoeligheid. Onderzoekers wijzen erop dat haar romans meer zijn dan huwelijksverhalen: ze bevatten sociale kritiek op erfrecht en armoede, commentaar op de rol van het leger en de politiek (denk aan de Napoleontische oorlogen), bespiegelingen over slavenhandel (Mansfield Park), en een subtiele ontleding van de beperkte levensruimte van vrouwen. Feministische en marxistische lezingen hebben Austen gezien als een kritiekloze vrijster en als een schrijver die onderliggende machtsverhoudingen blootlegt.
Stijl en vernieuwing: Literair bracht Austen belangrijke vernieuwingen. Haar realistische weergave van hedendaagse sociale situaties, levendige dialogen, verfijnde ironie en vooral het gebruik van vrije indirecte rede moderniseerden de roman. Daarmee liet ze de wereld van haar vrouwelijke personages — vaak “three or four families in a country village” — fungeren als een spiegel van bredere maatschappelijke structuren in plaats van louter beschutte saloncomedy.
Contrasten en controverses: Hoewel sommige latere lezers en familieleden haar als conservatief of “Aunt Jane” blijven bestempelen, wijzen anderen op haar subversieve trekken: een bijtende pen in brieven, scherpe observaties van hypocrisie en sociale onrechtvaardigheid, en engagement met actuele kwesties. Voor sommigen is zij juist een “verborgen radicaal” die via humor en fictie politieke en sociale spanningen aansnijdt. Tegelijkertijd werden haar werken sinds de jaren negentig populair gemaakt in film en televisie (bekende bewerkingen in de jaren 1990 en daarna), waardoor ze zowel academisch als massaal publiek bereikt en van highbrow tot lowbrow-cultuur doordringt.
Waarom ze er nog toe doet: De blijvende aantrekkingskracht van Austen komt door de veelduidigheid van haar werk: elke generatie lijkt een andere Austen te “ontdekken”. Haar romans blijven zich lenen voor uiteenlopende interpretaties — romantisch, kritisch, feministisch, politiek — en zijn tegelijk literaire voorbeelden van stijl en psychologische scherpte. Wie Austen echt wil leren kennen, zo benadrukken moderne biografen en critici, doet er het beste aan haar boeken te lezen: daarin komt haar zelfbewuste, trefzekere en in veel opzichten onconventionele schrijverschap het duidelijkst naar voren.