Op deze vijf manieren ondermijnen burgemeesters het demonstratierecht
In dit artikel:
Nederlandse gemeenten leggen burgers onnodig veel drempels op om te demonstreren, blijkt uit onderzoek en juridische analyses. Hoewel 97% van de betogingen vreedzaam verloopt, is tussen 2020 en 2024 het aantal keren dat de politie vreedzame protesten opbrak met 80% gestegen (van circa 50 naar 90 interventies per jaar). Follow the Money en juridische deskundigen signaleren dat het probleem niet alleen van het rijk komt, maar ook voortvloeit uit een bonte verzameling gemeentelijk beleid en praktijk die het demonstratierecht uithollen.
Vijf typen belemmeringen domineren:
- Gebiedsverboden: in Den Haag is rond het Centraal Station en het Binnenhof een permanent veiligheidsrisicogebied ingesteld, waardoor zichtbaar protest bij de Tweede Kamer praktisch onmogelijk is geworden. Waar vroeger duizenden mensen op het Binnenhof konden samenkomen, gelden nu strengere limieten op Plein en Malieveld.
- Financiële drempels: soms worden demonstraties als commerciële evenementen behandeld. Op het Malieveld rekent Staatsbosbeheer kosten voor terrein en stroom; actiegroepen zoals de Klimaatcoalitie kregen hoge rekeningen, ondanks afgelaste acties. Internationaal recht stelt echter dat de overheid nooit geld mag vragen voor de uitoefening van het demonstratierecht.
- Registratie en toezicht: enkele gemeenten vragen naar verblijfsdocumenten bij niet-Nederlandse kennisgevers; bij tientallen gemeenten kan aanmelden alleen via DigiD, waardoor demonstraties terug te traceren zijn. Politiecontacten bij activisten en identiteitscontroles werken intimiderend en kunnen mensen afschrikken om deel te nemen.
- Onredelijke voorwaarden: van aanvraagdrempels die doen voorkomen dat een vergunning nodig is, tot verboden op zingen, poëzie of Engelse teksten. Gemeenten leggen soms aansprakelijkheid voor eventuele schade bij de aanmelder, of stellen eisen die strijdig zijn met de wet en internationale verdragen.
- Verboden en dwangsommen: burgemeesters hebben in enkele gevallen verboden of zware sancties ingezet, zoals dwangsommen tegen XR-demonstranten in Haarlem, of druk uitgeoefend waardoor vakbondsacties werden afgelast. Dergelijke maatregelen hebben een chilling effect op protesten en zijn juridisch aanvechtbaar.
Juridische experts benadrukken dat demonstraties per geval beoordeeld moeten worden en dat de overheid juist moet faciliteren en beschermen, ook bij impopulaire standpunten. De Nationale ombudsman en organisaties als Amnesty wijzen erop dat anonimiteit en bescherming tegen intimidatie essentieel zijn; rechterlijke uitspraken hebben herhaaldelijk gemeentelijk handelen teruggefloten (onder meer bij KOZP en XR-zaken).
Het artikel schetst een bredere zorg: door een gebrek aan transparantie, wetgeving die niet altijd strookt met internationale normen en het profileren van demonstranten raakt de rechtsstaat onder druk. Tegengas komt via rechtbanken, advocaten en mensenrechtenorganisaties, maar volgens betrokkenen moet het demonstratierecht voortdurend worden opgeëist om minderheden en het publieke debat te beschermen.