Omgekeerde kaart in oude Bijbel had verstrekkende politieke invloed
In dit artikel:
De eerste in een Bijbel opgenomen kaart van het Heilige Land, vervaardigd door Lucas Cranach de Oude en gedrukt in Zürich in 1525, gaf lezers een denkbeeldige pelgrimstocht door Bijbelse locaties, maar bevatte tegelijk opvallende fouten. Cranach – bekend als de “schilder van de Reformatie” – plaatste de kaart zo dat de Middellandse Zee ogenschijnlijk ten oosten van Palestina lag; een omkering die niemand destijds opmerkte. Desondanks verspreidde de afbeelding zich via de Bijbels die drukker Christopher Froschauer uitgaf en waarvan enkele exemplaren bewaard zijn, onder meer in de Wren Library van Trinity College Cambridge.
De kaart volgt middeleeuwse voorbeelden door het Beloofde Land in stroken te verdelen en geeft de woestijnreis van de Israëlieten en de twaalf stamgebieden weer, een indeling die teruggrijpt op de Joodse historicus Flavius Josephus. Voor lezers van de vroege Reformatie in Zürich – waar het letterlijk lezen van de Schrift sterk werd benadrukt en afbeeldingen van heiligen vaak werden geweerd – bood zo’n kaart een toegestane en krachtige manier om Bijbelse gebeurtenissen in tijd en ruimte te plaatsen. Bezoekers van de kaart konden zich mentaal bij bekende plekken als de berg Karmel, Nazareth, de Jordaan en Jericho wanen; de kaart functioneerde als een alternatieve vorm van vrome meditatie.
Nathan MacDonald, hoogleraar aan Cambridge, ziet Cranachs kaart als meer dan een hulpmiddel voor devotie: hij stelt dat de afbeelding heeft bijgedragen aan een fundamentele verandering in hoe mensen over grenzen gingen denken. Waar middeleeuwse kaartindelingen vooral een religieuze of symbolische betekenis hadden, begonnen de afgebakende stamgrenzen vanaf de vroege moderne periode te functioneren als voorbeelden van politieke territoria. Door de wijdverspreide afdruk in Bijbels raakte dit beeld ingebakken in het collectieve denkraam en beïnvloedde het de opvatting dat politieke soevereiniteit en natiestaten een goddelijke orde weerspiegelen.
MacDonald waarschuwt dat die versmelting van Bijbeltekst en moderne grensideeën tot misverstanden en ideologische aanspraken kan leiden. Hij illustreert dat zelfs hedendaagse AI-systemen als ChatGPT en Google Gemini geneigd zijn te beamen dat natiegrenzen ‘Bijbels’ zijn, terwijl de werkelijkheid complexer is. Ondanks zijn geografische tekortkomingen geldt Cranachs kaart volgens hem als de voorloper van een traditie: na 1525 werden kaarten van Israël en het Midden-Oosten vaste onderdelen van veel latere Bijbeluitgaven en veranderde de kaartleeswijze van religieuze lezers blijvend.