NU+ | Waarom een exitpoll veel, maar niet alles zegt: 'Afwijking is onvermijdelijk'
In dit artikel:
Bij de sluiting van de stemburen om 21.00 uur volgt traditiegetrouw de eerste exitpoll: een snelle peiling die bij deze verkiezingen door Ipsos I&O als zogenaamde schaduwverkiezing op 65 stembureaus wordt gehouden. Kiezers vullen na het stemmen een extra stembiljet in; die ingevulde biljetten worden meerdere keren per dag geteld en de eerste tussenstand wordt direct na sluitingstijd openbaar gemaakt. Omdat de stemmen van het laatste halfuur niet altijd meer meerekenen, is het resultaat formeel voorlopig, maar in de praktijk wijkt een exitpoll zelden sterk af van de uiteindelijke uitslag.
In 2023 namen ongeveer 75.000 mensen deel aan zo’n schaduwverkiezing, uit een totaal van ruim dertien miljoen kiesgerechtigden en bijna tienduizend stembureaus. Ondanks die relatief kleine steekproef bleek de exitpoll toen opvallend precies: afwijkingen van Ipsos liggen doorgaans rond één tot twee Kamerzetels, uitzonderingen met drie zetels komen voor maar zijn zeldzaam. Voor grote partijen maakt zo’n kleine afwijking weinig uit; voor kleinere partijen of bij krappe concurrentie kan dat echter beslissend zijn voor het al dan niet binnenhalen van één of twee zetels.
Hoogleraar Henk van der Kolk wijst erop dat het onderscheid wie de “grootste partij” is vooral symbolisch kan zijn, maar dat elke zetel wel van invloed is op de samenstelling en haalbaarheid van coalities. Ipsos-adviseur Sjoerd van Heck noemt praktische beperkingen als oorzaak van afwijkingen: niet elk beoogd stembureau is bruikbaar (bijvoorbeeld vanwege ruimte), en deelname ligt gemiddeld rond 80 procent. Bovendien weigeren sommige kiezers, vaak uit specifieke partijen, deel te nemen, wat het model kan verzwakken.
Bij de selectie van stembureaus let Ipsos op geografische spreiding en het stemgedrag bij voorgaande verkiezingen om zo goed mogelijk de samenleving te weerspiegelen. Dat verklaart mede waarom fysieke exitpolls doorgaans betrouwbaarder zijn dan online peilingen, die bepaalde groepen kunnen missen en bovendien vóór de verkiezingsdag peilen — men kan op de dag zelf nog van keuze veranderen. Als illustratie verwijst het artikel naar D66 in 2021: de exitpoll overschatte die partij toen even, waarna de definitieve uitslag iets lager uitviel maar niet dramatisch anders.