NU+ | D66 en PVV zorgen voor historische ontknoping: 'Geen grote partijen meer'
In dit artikel:
D66 en PVV staan vrijwel gelijk: beide partijen komen voorlopig uit op 26 zetels en D66 heeft een kleine voorsprong van ruim vijftienduizend stemmen. Omdat bijna alle stemmen zijn geteld maar buitenlandse briefstemmen nog binnen kunnen lopen, is het nog onduidelijk welke partij uiteindelijk als grootste uit de bus komt. Een zó klein verschil tussen de twee grootste partijen is uitzonderlijk in recente Nederlandse verkiezingsgeschiedenis; iets vergelijkbaars gebeurde voor het laatst in 1952, toen PvdA en KVP dichtbij elkaar lagen — al was het parlement toen kleiner.
Historici en politicologen wijzen op twee bredere ontwikkelingen die deze nek-aan-nekstrijd verklaren. Ten eerste is het Nederlandse partijenlandschap sterk versnipperd: er zijn geen partijen die nog ver boven de rest uitsteken zoals vroeger (CDA of PvdA haalden decennia terug regelmatig rond de vijftig zetels). Nu hebben meerdere partijen elk circa 15 procent van de stemmen, waardoor krappe verschillen tussen koplopers snel kunnen ontstaan. Ten tweede is er volgens experts een verschuiving in kiezersmotieven: vertrouwen in grote partijen neemt af en kiezers zoeken vaker maatwerk en bestuurlijke betrouwbaarheid. Dat heeft de VVD relatief weinig geschaad en heeft D66 juist winst opgeleverd; PVV verloor mogelijk zetels doordat kiezers bestuurlijke kwaliteiten zwaarder wegen.
Ook veranderen de politieke tegenstellingen van aard. De klassieke links-rechts-as vervaagt; de strijd gaat meer over wereldbeelden en identiteitspolitiek. PVV profileert zich nadrukkelijker als nationaal en afgrenzend, terwijl D66 een internationalere blik heeft. Tegelijk zijn de traditionele blokken — radicaal-rechts, centrumrechts, en links — minder scherp dan voorheen en lijken middenpartijen enige convergentie te vertonen, wat duidt op een hang naar een middenkoers en stabiliteit.
De uitslag heeft grote gevolgen voor de formatie. Als PVV de grootste partij wordt, krijgt Geert Wilders het voortouw bij het vormen van een kabinet, maar veel partijen hebben uitgesproken niet met de PVV te willen samenwerken. D66-leider Rob Jetten wil bij voorkeur een links-progressieve coalitie, maar daarvoor is zowel de VVD als GroenLinks-PvdA nodig; de VVD heeft al gezegd niet met GL-PvdA te willen regeren. Een rechtse route zonder PVV zou samenwerking met JA21 vereisen, maar tussen D66 en JA21 bestaan scherpe meningsverschillen, vooral over klimaatbeleid. De definitieve uitslag wordt maandag verwacht — en de verkiezingen illustreren volgens waarnemers hoezeer elke stem kan tellen.