Nederlandse universiteiten werken samen met bedrijven die leveren aan het Israëlische leger

In dit artikel:

Boven een gefilmde straat in Midden-Oostenstijl toont een reclamevideo van Elbit Systems autonome “Lanius”-drones: kleine zwermdrones die zelfstandig doelwitten herkennen, samenwerken en aanvallen. De advertentie illustreert waarom onderzoekers en activisten alarm slaan: moderne chips en AI — veelal geleverd door bedrijven als Nvidia — maken het mogelijk dat civiel‑ontwikkelde technologie snel op het slagveld inzetbaar wordt.

Een door Investico, De Groene Amsterdammer en Trouw uitgevoerd onderzoek (verschenen 30 september 2025) laat zien dat Nederlandse universiteiten en aan hen gelieerde bedrijven nog steeds samenwerken met organisaties uit het Israëlische militair‑industrieel complex. In vijftien Horizon Europe‑projecten zitten Nederlandse technische universiteiten (vooral TU Delft, TU Eindhoven en Universiteit Twente), Nederlandse bedrijven die spin‑offs of start‑ups van die universiteiten zijn, en Israëlische hightechbedrijven — vaker commercieel dan academisch vertegenwoordigd. Slechts in één van de vijftien projecten is een Israëlische universiteit betrokken (Bar‑Ilan). De Israëlische tak van Nvidia is een terugkerende partner.

Wat er precies gebeurt
- Technologieën in deze projecten bestrijken drone‑ en sensoronderzoek, snellere en kleinere chips, fotonische sensoren en AI‑toepassingen. Experts waarschuwen dat termen als “edge computing” en “zwermgedrag” direct wijzen op systemen die autonoom kunnen opereren en daardoor militair inzetbaar zijn.
- Acht Nederlandse bedrijven in deze projecten zijn verbonden aan technische universiteiten; in vier daarvan bezit een universiteit aandelen. Sommige Israëlische bedrijven (bijv. Nanomotion, SpinEdge) hebben expliciete defensie‑achtergrond of exposen op wapenbeurzen.
- Horizon Europe staat Israëlische bedrijven en universiteiten toe om als partners deel te nemen, en de Europese Commissie voert geen expliciete mensenrechtencheck uit op deze samenwerkingen — ethische beoordelingen richten zich vooral op privacy, proefpersonen en biologisch materiaal.

Waarom dit zorgwekkend is
- Deskundigen zeggen dat kennis uit deze onderzoeksprogramma’s snel kan doorsijpelen naar oorlogsvoering: chips en AI maken autonome vernietigende systemen en verbeterde targeting mogelijk. Sebastian Ben Daniel (computerwetenschapper aan Ben‑Gurion University) wijst op voorbeelden als AI‑modules van Elbit die Nvidia‑chips gebruiken, en op projecten binnen het Israëlische veiligheidsapparaat die taalmodellen en massale doelwitselectie ontwikkelen.
- Linde Arentze (NIOD) signaleert dat omschrijvingen van sommige projecten sterk naar militaire toepassingen neigen, ondanks dat Horizon‑projecten officieel civiel van aard moeten zijn. Linnet Taylor (Tilburg) benadrukt dat mensenrechtenaspecten tot voor kort nauwelijks meegewogen werden in universitaire samenwerkingsbeoordelingen.

Reacties, protesten en beleidsdilemma’s
- Sinds het begin van de oorlog in Gaza hebben studenten en personeel herhaaldelijk geprotesteerd tegen banden met Israëlische instituties; tentenkampen, bezettingen en stakingen gingen gepaard met eisen tot transparantie en verbreking van dergelijke samenwerkingen.
- Technische universiteiten hebben inmiddels noodverbanden gelegd: tijdelijke morele beraadslagingen, toezeggingen om samenwerkingen her te beoordelen en het opstellen van strengere toetsingskaders. Toch blijven veel projecten doorlopen: sommige lopende Horizon‑programma’s kunnen juridisch niet zomaar voortijdig worden beëindigd en lopen tot medio 2028. Universiteiten geven aan dat nieuwe samenwerkingen in principe terughoudender worden beoordeeld, maar concrete uitspraken over gedwongen beëindiging van bestaande samenwerkingen blijven beperkt.
- Bedrijven verbonden aan universiteiten voeren aan dat er geen wettelijke verboden zijn en dat zij de geldende richtlijnen volgen. Universiteiten benadrukken dat ze binnen de spelregels van Europese subsidieprogramma’s opereren.

Strategische en geopolitieke context
- De verwevenheid van civiele en militaire ontwikkeling is typisch voor de Israëlische techsector (Silicon Wadi); veel werknemers doen militaire dienst en keren daarna in de techindustrie terug. Grote multinationals en chipbedrijven (zoals Nvidia, eerder Mellanox overgenomen) spelen een centrale rol in het leveren van rekenkracht en netwerkarchitecturen die AI‑mogelijkheden vergroten.
- Politiek speelt het bredere Europese herbewapeningsvraagstuk mee: sommige beleidsmakers waarschuwen dat uitsluiting van Israëlische leveranciers operationele knelpunten kan veroorzaken. Demissionair minister van Defensie Ruben Brekelmans zei recent dat een verbod op Israëlische wapens problemen voor de operationele gereedheid kan opleveren.

Kernconclusie
Het onderzoek toont aan dat technische kennis en chips uit Nederlandse universiteitsprojecten en hun spin‑offs via samenwerking met Israëlische hightechbedrijven potentieel snel militaire toepassingen kunnen dienen. Universiteiten zijn door protesten en maatschappelijke druk voorzichtiger geworden, maar blijven vanwege contractuele en Europese kaders deels vastzitten aan projecten die ethische en mensenrechtenvragen oproepen. De zaak plaatst universiteiten, beleidsmakers en de wetenschap voor een lastig evenwicht tussen wetenschappelijke samenwerking, technologische ontwikkeling en morele verantwoordelijkheid in een geopolitiek beladen context.