'Mokum' in De Nieuwe Kerk toont ook 'gewone' joodse Amsterdammers
In dit artikel:
In de Nieuwe Kerk in Amsterdam is in 2025 de tentoonstelling Mokum te zien, een overzicht van het joodse leven in de stad dat door een jaar uitstel — vanwege renovatie van de kerkzuilen — onverwacht in de actualiteit viel: de Gaza-oorlog en de gevolgen ervan voor de joodse gemeenschap kleuren nu zowel de presentatie als het begeleidende boek Atlas van Mokum. Wat aanvankelijk als feestelijk jubileumproject bedoeld was, kreeg hierdoor een zwaardere, meer urgente lading.
De tentoonstelling onderstreept een dubbel gezicht van de Amsterdamse joodse geschiedenis: grote culturele en sociale hoogtepunten naast een lange lijn van strijd, discriminatie en vervolging. Waar eerdere tentoonstellingen geneigd waren zachte of romantische beelden te kiezen, toont Mokum scherpere realiteiten. Materiaal van hoge kwaliteit — grotendeels uit de collectie van het Joods Museum — bevat zeldzame stukken zoals een vroege Portugese gebedsrol uit de Jonkerstraat, een machzor uit ca. 1250 van de Hoogduitse gemeente, het document met Spinoza’s verbanning en een portret van Ephraïm Bueno door Rembrandt. De opstelling behandelt vertrouwde thema’s (synagogen, diamantnijverheid, Jiddische woordenschat, de vermaaksindustrie van het interbellum), met hier en daar verrassende, alledaagse objecten zoals een grote komkommerprikker in een presentatie over zuurkool- en augurkenproductie.
Het begeleidende boek bevat nog meer nieuw onderzoek, vooral naar bewoners van Vlooienburg — de wijk die vanaf 1602 veel joodse immigranten huisvestte — en brengt tal van onbekende of vergeten levens in beeld. Naast bekende figuren lijken nu ook ‘gewone’ Amsterdammers opeens herkenbaar: kalligrafen, apothekers, handelaren in porselein of potloden, en kleinschalige ondernemers. Voorbeelden zijn Jacob Juda Leon, die thuis een museum met een inklapbare maquette van de Tempel had, kermisuitbaters Jacob en Mozes Blanus, en Ephraïm van Embden (1752–1832), auteur van de eerste Nederlandse verhandeling over het damspel. Samen geven tentoonstelling en boek een breder, minder verheerlijkend maar rijker beeld van het dagelijkse en culturele leven van joodse Amsterdammers door de eeuwen heen.