Met de prikkelplattegrond het museum in. Hoeveel prikkels kan prikkelarme cultuur verdragen?
In dit artikel:
Op 6 april vond in theater Amare tijdens het Rewire Festival een atypisch concert plaats: geen gejuich maar opgestoken handen, gedimd licht, een wit laken als decor en bezoekers met geluiddempers — een prikkelarm optreden van componisten Sigrid Angelsen, Lukasz Moroz en Oskar Tomala, bedoeld voor mensen met een lage prikkeltolerantie (bijvoorbeeld door hersenletsel of long covid). Dit is geen incident maar onderdeel van een groeiende beweging binnen de cultuursector om voorstellingen en museumbezoeken toegankelijker te maken voor prikkelgevoelige bezoekers.
De Prikkelarme Cultuuragenda, een initiatief van stichting Onbeperkt Genieten (opgericht in 2016 door Iris van Heesch), brengt ruim twintig instellingen samen die speciale faciliteiten en aanpassingen bieden: van rustige openingstijden en rustruimtes tot prikkelplattegronden, prikkelwijzers en geluiddempende koptelefoons. Van Heesch startte de stichting na eigen ervaring met chronische pijn en prikkeloverbelasting en ziet een potentiële doelgroep van miljoenen Nederlanders; ze rekent op brede behoefte onder mensen met uiteenlopende aandoeningen. Het genoemde cijfer van 35% Nederlanders die hinder ondervinden is omstreden en leidt onderzoekers tot voorzichtigheid.
Caroline van Heugten, hoogleraar neuropsychologie, waarschuwt dat 'overprikkeling' een breed en vaag begrip is: gevoeligheid voor prikkels verschilt sterk tussen individuen en er bestaan geen eenvoudige nationale cijfers. Volgens haar heeft circa één op de zes mensen een hoge prikkelgevoeligheid, maar toename in problemen komt vooral doordat onze omgeving — door beeldschermen en tempo van het dagelijks leven — prikkelrijker is geworden.
In de praktijk variëren maatregelen en aanpak: Onbeperkt Genietens methodes omvatten audits (PrikkelCheck-traject), jaarlijkse mystery guests die bezoeken beoordelen, en richtlijnen voor rustruimtes en communicatie (bijv. geen felle websites, vooraf informatie over luide scènes). Voorbeelden uit de praktijk: het Noordbrabants Museum opende vroeg en in kleine groepen; bezoekster en mystery guest Hanny van der Wijck (long covid) ervaarde rust en waardering, al merkte ze praktische missers op zoals ontbrekende koptelefoons. Theatermakers experimenteerden ook: Jakop Ahlbom Company paste Tussenmensen aan zodat prikkels niet tegelijk maar achter elkaar komen, wat de voorstelling volgens makers zelfs verbeterde — maar vanwege lage bezetting bleek volledig prikkelarme programmering economisch kwetsbaar. Andere gezelschappen zoeken eigen oplossingen: Speels Collectief maakte CONTENT WARNING met rustruimtes en hybride spelers, Misiconi werkte met 'prikkelzones' in de zaal zodat bezoekers zelf de intensiteit kiezen.
Er is discussie over de reikwijdte en uitvoering: sommige makers vinden een te rigide protocol artistieke keuzes inperken, anderen spreken van praktische handvatten. Financiële continuïteit is een zorg voor Onbeperkt Genieten: subsidies lopen af, de stichting financiert zich deels uit diensten en lidmaatschappen en haalde recent een kleine crowdfundingbijdrage op. De ambitie blijft groeien: meer partners op de agenda en een cultuurveld dat beter inspeelt op uiteenlopende prikkelbehoeften, zonder per se alle prikkels te neutraliseren maar door ze begrijpelijker en beter te doseren.