Meer dan 50 algoritmes van de Belastingdienst zijn illegaal, zegt de Autoriteit Persoonsgegevens
In dit artikel:
De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) heeft in een brief aan het ministerie van Financiën geconstateerd dat meer dan 50 van de geautomatiseerde selectie-instrumenten van de Belastingdienst mogelijk discriminerend en daarmee onrechtmatig zijn. Het gaat om algoritmes die jaarlijks miljoenen risicoscores berekenen om aangiften en aanvragen te selecteren voor nadere controle of om terugbetalingen stop te zetten. Deze risicoscores dienen om fouten en fraude op te sporen, maar veel selectiecriteria blijken onvoldoende te zijn onderbouwd.
Wat er precies mis is
- Voor meer dan de helft van de circa honderd gebruikte selectie-instrumenten ontbreekt degelijk statistisch en gevalideerd onderzoek ter onderbouwing van de selectiecriteria. Vaak baseren beleidsmakers zich op ‘algemene ervaring’ of ongedocumenteerde aannames.
- Slechts een klein deel van de systemen wordt structureel getest op bias; periodieke controle op discriminerende uitkomsten ontbreekt doorgaans.
- De werking van deze instrumenten is weinig transparant: burgers krijgen meestal niet te weten waarom zij geselecteerd zijn en kunnen zich daardoor niet effectief verweren.
Juridische en praktische gevolgen
- Volgens de AP valt bij ontbrekende objectieve rechtvaardiging van onderscheid tussen groepen sprake van discriminerende verwerking, wat in strijd is met de AVG en andere rechtsbeginselen.
- Als een selectie onrechtmatig is, mag verkregen bewijs niet worden gebruikt voor bestuurlijke beslissingen; dat kan betekenen dat aanslagen en andere besluiten van de fiscus in veel gevallen juridisch aanvechtbaar of nietig zijn. Omdat deze systemen jaren draaien, kunnen miljoenen besluiten onder de loep komen.
- Sommige beslissingen volgen zelfs zonder duidelijke menselijke tussenkomst, wat strijdig kan zijn met artikel 22 van de AVG dat geautomatiseerde besluitvorming zonder passende waarborgen beperkt.
Achtergrond en reacties
- De zorgen van de AP komen vijf jaar na het toeslagenschandaal, waarin vergelijkbare profilingalgoritmes discrimineerden (onder meer op nationaliteit) en duizenden mensen onterecht schade ondervonden; dat leidde toen al tot boetes en zware kritiek.
- De Belastingdienst erkent dat de gebrekkige onderbouwing een risico vormt en noemt het een uitdaging die mede voortvloeit uit veranderende maatschappelijke normen en meetlatten. Tegelijk betwist de dienst dat conclusies over onrechtmatigheid zo verregaand zijn als gesuggereerd.
- Toezicht is aangescherpt: sinds vorig jaar staat de Belastingdienst vijf jaar onder verscherpt toezicht van de AP, die vóór het einde van het jaar een plan van aanpak verlangt om de selectiecriteria alsnog te onderbouwen en systemen te verbeteren.
- Critici (onder meer Amnesty International en rechtsgeleerden) vinden de reactie te slap en roepen op tot strengere handhaving of directe invoering van aselecte controles zolang niet kan worden gegarandeerd dat profiling niet discrimineert.
Kortom: de AP signaleert structurele tekortkomingen in de onderbouwing, toetsing en transparantie van de Belastingdienst-algoritmes. Als die tekortkomingen niet worden weggewerkt, heeft dat grote gevolgen voor rechtsbescherming en rechtsgeldigheid van fiscale besluiten.