Links-rechts achterhaald? 'Partijlandschap past niet goed bij alle kiezers'
In dit artikel:
Tijdens de campagne werd duidelijk dat D66 en het CDA een sleutelrol zullen hebben in de formatie en daarom onder druk stonden om zich te positioneren: CDA-leider Henri Bontenbal gaf voorzichtig kleur, D66-leider Rob Jetten bleef vaag en noemde het links-rechts-denken achterhaald. Politicologen leggen uit waarom die oude scheidslijn nog steeds relevant is, maar ook waar hij tekortschiet.
Historisch ontstond links-rechts tijdens de Franse Revolutie; in Nederland speelde lange tijd verzuiling de grootste rol. Sinds de jaren zeventig verschuift het electoraat echter naar meer ideologische keuzes, wat volgens onderzoekers de democratie ten goede kwam omdat kiezers nu op waarden kiezen in plaats van alleen zuil of klasse.
In kern gaat de links-rechts-tegenstelling over hoeveel belasting de staat heft en hoe inkomsten worden herverdeeld. Sociaaleconomische kwesties zoals belastingverhoging voor rijken of prioriteiten bij woningbouw sluiten meestal netjes aan op die as. Voor culturele onderwerpen — migratie, buitenlandbeleid, identiteit — werkt die indeling minder goed. Daarom gebruikt Kieskompas naast links-rechts ook een culturele as (progressief–conservatief) om partijen te positioneren; in 2023 werd de tool drie miljoen keer gebruikt.
De recente Kieskompas-uitslag laat verschuivingen zien: vooral BBB komt sterker naar rechts uit de bus, D66 beweegt conservatiever op migratie maar gaf tegelijk linksere antwoorden bij stellingen over hogere belastingen op grote vermogens en afbouw van hypotheekrenteaftrek. Politicoloog Simon Otjes waarschuwt dat vergelijking met vorige jaren lastig is omdat niet altijd dezelfde stellingen zijn gebruikt — dat kan beeldveranderingen verklaren. Kieskompas-directeur Willem Blanken verdedigt de conclusie van rechtsere BBB-uitslagen: waar stellingen identiek waren, werden door de BBB vaker antwoorden gegeven die naar rechts en conservatief duiden.
Er is discussie of de extra culturele as wel nodig is: Otjes stelt dat veel stellingen al netjes op de links‑rechtslijn vallen, terwijl Blanken erkent dat de samenhang op de culturele as minder sterk is en gebruikers daarom na het invullen zelf verder moeten kijken. Beide wijzen erop dat sommige kiezers met consistente, maar hybride opvattingen (bijvoorbeeld links-conservatief of rechts-progressief) door het huidige partijenlandschap weinig worden aangesproken — een verklaring voor het gevoel van wispelturigheid onder kiezers.