Informeel activisme kan de bedreigde democratie redden
In dit artikel:
Europese democratieën ondergaan een fundamentele verschuiving: de klassieke, louter representatieve politiek wordt aangevuld met democratische innovaties en een hernieuwde rol voor sociale bewegingen en informeel activisme. Deze actoren – van georganiseerde NGO’s tot losse netwerken – vervullen niet alleen een tegenstem, maar creëren nieuwe kanalen voor burgerparticipatie (participatieve begrotingen, gemeenschapsfora, mini-publieke bijeenkomsten) en versterken daarmee democratische praktijken op lokaal niveau.
Midden- en Oost-Europa vormen een scherp contrast: Hongarije fungeert als een negatief laboratorium van centralisatie en repressie, waar maatschappelijke organisaties en lokale autonomie systematisch onder druk staan. Polen laat juist zien hoe veerkrachtig maatschappelijk verzet kan zijn wanneer lokale overheden en burgernetwerken de ruimte en middelen behouden. Na de massale protesten van 2020 tegen een vrijwel compleet abortusverbod mobiliseerden bewegingen zoals de Vrouwenstaking honderdduizenden mensen en bouwden ze voort op decennia van sociale betrokkenheid. Die protesten legden de basis voor bredere coalities en voor het herstelproces na de parlementsverkiezingen van 2023, die het PiS-bestuur beëindigden en de nieuwe regering van Donald Tusk met de taak lieten instaan voor herstel van instituties.
Decentralisatie blijkt hier cruciaal: steden als Warschau, Gdańsk en Krakau behielden voldoende autonomie om steun te verlenen aan activisme—Warschau bood bijvoorbeeld ruimte en juridische bijstand tijdens demonstraties—waardoor er een robuuster lokaal democratisch ecosysteem ontstond. Bovendien vulden informele netwerken institutionele leemtes op: burgerobservatoria, met behulp van WhatsApp-groepen en buurtbijeenkomsten, controleerden in 2023 verkiezingsonregelmatigheden en deelden bewijs met internationale waarnemers, wat de oppositie steunde.
De rol van informeel activisme is niet louter reactief. Kleinschalige, niet-partijgebonden initiatieven introduceren alternatieve politieke praktijken en bouwen dagelijks vertrouwen tussen burgers en lokale besturen. Dat proces is minder afhankelijk van buitenlandse financiering en meer van voortdurende samenwerking. In Hongarije zijn er weliswaar lokale experimenten—Burgemeester Gergely Karácsony in Boedapest zette participatieve begrotingen en burgervergaderingen op—en zelfs de Pride March van 2025 kon plaatsvinden ondanks officiële tegenwerking. Maar blijvende vooruitgang vraagt herstel van gemeentelijke autonomie en cultuurverandering zodat burgers weer geloven dat lokale participatie effect heeft.
Een praktische manier om polarisatie te verminderen is activisme richten op gedeelde, concrete problemen in plaats van scherpe ideologische tegenstellingen. Polen kent succesvolle voorbeelden: milieuprojecten zoals Kraków Smog Alarm verenigen bewoners over partijgrenzen heen en zetten gemeenten onder druk om kolenverwarming te verminderen en openbaar vervoer te verbeteren. Dergelijke dossiers laten zien hoe alledaagse kwesties bruggen kunnen slaan en tegelijkertijd democratische verantwoordingsmechanismen versterken.
Kernboodschap: democratie gaat niet ten onder of herleeft in één verkiezing; ze wordt stad voor stad, dag na dag opgebouwd via lokale autonomie, informele netwerken en langdurige samenwerking tussen burgers en overheden. Zonder sterke lokale democratie en een vitaal maatschappelijk middenveld is nationale vrijheid kwetsbaar. Auteur: dr. Edit Zgut-Przybylska, assistent-professor aan het Instituut voor Filosofie en Sociologie van de Poolse Academie van Wetenschappen en bestuurslid van Amnesty International Hongarije.