Hoe de Spreidingswet het straatprotest tegen asiel verspreidt en de VVD ondermijnt
In dit artikel:
De felle tegenstand tegen nieuwe asielzoekerscentra hangt nauw samen met de invoering van de zogenoemde Spreidingswet, die sinds 1 februari 2024 gemeenten verplicht opvangplaatsen te faciliteren. De wet, bedoeld om de hoge aantallen asielzoekers gelijkmatiger over Nederland te verdelen en zo meer en betere opvang te creëren, heeft landelijke protesten, vertragingen bij locaties en politieke breuklijnen opgeleverd — met de komende Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober als achtergrond.
De wet kent een langere voorgeschiedenis. Ideeën voor landelijke spreiding stonden al in 2020 in de Uitvoeringsagenda Flexibilisering Asielketen, opgesteld onder het derde kabinet-Rutte en met verantwoordelijkheid bij VVD-staatssecretaris Ankie Broekers-Knol. In november 2022 diende VVD-staatssecretaris Eric van der Burg formeel het wetsvoorstel in: de “Wet gemeentelijke taak mogelijk maken asielopvangvoorzieningen”, later Spreidingswet genoemd. Tijdens de consultatie uitten gemeenten, veiligheidsregio’s en de Afdeling advisering van de Raad van State zorgen over de uitvoerbaarheid; de Raad van State adviseerde aanpassingen. Desondanks werd het wetsvoorstel op 28 maart 2023 ongewijzigd naar de Tweede Kamer gestuurd, omdat het volgens Van der Burg het resultaat was van een zwaar bevochten coalitieakkoord tussen VVD, CDA, D66 en ChristenUnie.
De parlementaire route verliep snel. De Tweede Kamer stemde op 10 oktober 2023 vóór behandeling en invoering, met steun van een brede mix van partijen (onder meer D66, CDA, PvdA, SP en GroenLinks). De VVD-Tweede Kamerfractie stemde opvallend tegen het voorstel van hun eigen staatssecretaris, wat interne onrust veroorzaakte. In de Eerste Kamer brak de VVD-fractie, toen onder leiding van Edith Schippers, met die lijn en stemde uiteindelijk wél vóór; de wet kreeg daar op 23 januari 2024 een meerderheid en trad daarna in werking.
Maatschappelijke organisaties die zich met vluchtelingen en mensenrechten bezighouden stonden voor een deel achter de wet. Vluchtelingenwerk en het College voor de Rechten van de Mens prezen de maatregel als eerlijker en menselijker opvangbeleid, onder meer omdat woningnabije locaties integratie kunnen bevorderen en de totale capaciteit zou toenemen. Toch blijkt in de praktijk veel onrust: Nieuwsuur telde dit jaar tot nu toe publiekelijk protest in 49 gemeenten; in 21 daarvan leidden acties tot aanpassing of vertraging van plannen voor azc’s. Het Rijk behoudt wel middelen om tegenstribbelende gemeenten te dwingen mee te werken aan vestiging van opvanglocaties.
Politiek heeft de Spreidingswet vooral schade opgeleverd bij de VVD. De partij verkeert in een spanningsveld tussen bestuurderstak (burgemeesters, gedeputeerden) die vaak praktisch meewerken aan opvang en een deel van de kiezers en volksvertegenwoordigers die strenger willen optreden tegen instroom. Die verdeelde positie verzwakt de partij vlak voor de verkiezingen. De wet blijkt daarmee niet alleen asielzoekers te verspreiden over Nederland, maar ook protest en politieke breuklijnen — een ontwikkeling die de komende campagneperiode nog zal doorwerken.