Defensie-experts in talkshows niet transparant over hun commerciële werkgevers

In dit artikel:

In Nederland profileren vier gepensioneerde Commandanten der Strijdkrachten zich als gezaghebbende militaire commentatoren in kranten, talkshows, podcasts en op theatertournees. Wat in de publieke optredens zelden wordt benadrukt, zijn hun betaalde functies bij bedrijven die zakendoen met Defensie. Dat veroorzaakt volgens onderzoeksjournalistiek en experts een wankele scheidslijn tussen onafhankelijk advies en commerciële belangen.

Wie: het gaat vooral om Rob Bauer (Commandant der Strijdkrachten 2017–2021), Dick Berlijn (gepensioneerd 2008), Peter van Uhm en Tom Middendorp. Allen treden geregeld op in de media als deskundige en blijven herkenbaar door hun militaire verleden. Tegelijk bekleden ze bestuurs- of adviesrollen bij partijen als Deloitte, Thales, TenCate, Teledyne/FLIR en het lobby- en communicatiekantoor FGS Global.

Wat/waar/wanneer: recentelijk trok Bauer deze zomer veel aandacht met oproepen voor meer defensiebudget en een theatertour waarin hij honderden toespraken zou houden, ook voor "topmensen uit het bedrijfsleven". Kort daarna werd bekend dat hij twee dagen per week werkt voor Deloitte’s strategische denktank Centre for the Edge. Deloitte heeft langdurige samenwerkingen met het Ministerie van Defensie op thema’s als personeel, digitale infrastructuur en weerbaarheid; concrete contractwaarden houdt Defensie geheim uit commerciële overwegingen. Andere oud-commandanten waren al langer actief in het bedrijfsleven: Berlijn vervulde verschillende commissariaten en adviesklussen (waaronder cyber bij Deloitte en advies voor TenCate), Van Uhm nam een commissariaat bij Thales aan, Middendorp profileert zich vooral als onafhankelijk spreker en publicist.

Waarom dit speelt: de voormalige militairen houden in publiek optredens vaak vast aan een kernboodschap: Nederland moet meer investeren in defensie en weerbaarheid. Dat discours sluit goed aan bij de commerciële belangen van bedrijven die wapensystemen, radars en sensoren leveren. Experts waarschuwen dat de combinatie van gezaghebbende persoonsverschijning plus zakelijke banden een effectief instrument is om publieke opinie en politieke agenda te beïnvloeden, vaak zonder expliciete vermelding van tegenstrijdige belangen.

Relevante voorbeelden en dilemma’s: Berlijn gebruikte zijn mediaplatform om technologie van Teledyne/FLIR onder de aandacht te brengen en was eerder commissaris bij Thales; Van Uhm bespreekt in zijn podcast onderwerpen als luchtverdediging en radar, terwijl hij commissaris is bij een leverancier van diezelfde systemen. Bauer benadrukt dat hij in publieke optredens niet denkt te spreken namens Deloitte en dat zijn rol bij het bedrijf vooral draait om bestuursdenken over bedrijfsweerbaarheid. Middendorp zegt geen commerciële functies te hebben en juist onafhankelijkheid na te streven.

Kritiek van experts en media-ethiek: Transparantie-experts en communicatiewetenschappers (onder anderen Transparency International NL en onderzoekers van de Universiteit van Wageningen/Leiden) stellen dat mediakanalen verantwoordelijkheid hebben om te vermelden voor welke organisaties commentators werken. De huidige praktijk — oud-politici en -ambtenaren die optreden als 'neutrale deskundigen' terwijl zij commissariaten of lobbyklussen hebben — normaliseert vermenging van publiek en privaat belang. Journalisten zouden bij optredens explicieter moeten vragen: namens wie spreekt u?

Regels en voorstellen: Defensie kent sinds 2016 een verplichte afkoelperiode van twee jaar voor vertrekkende topfunctionarissen, maar controle daarop blijkt lastig. Er ligt ook een wetsvoorstel van Volt voor een algemene tweejarige afkoelperiode voor oud-bewindspersonen. Onderzoekers waarschuwen dat zo’n beperking onbedoeld expertise en netwerkverlies kan veroorzaken en pleiten tegelijk voor betere transparantie: een openbaar lobbyregister en openheid over welke belangen zich in het publieke debat mengen. Berlijn steunt expliciet een openbaar lobbyregister.

Gevolgen: de verwevenheid heeft concrete politieke implicaties zolang het publieke debat rond veiligheid en begrotingen sterk gevoelig is voor gezaghebbende stemmen. Oud-commandanten beschikken niet alleen over netwerken die deuren openen, maar ook over een symbolische waarde die producten en bedrijven betrouwbaarheid en nabijheid tot beleid lijkt te verlenen. Dat maakt hun rol aantrekkelijk voor de industrie en problematisch voor een onbevooroordeelde publieke discussie over defensie-investeringen.

Kortom: de populariteit en het gezag van gepensioneerde topmilitairen geven hen invloed in het maatschappelijke debat; zonder heldere vermelding van hun commerciële banden ontstaat echter een structureel risico op belangenvermenging en subtiele lobbying via media-optredens. Transparantie en strengere (maar evenwichtige) regels over overgang naar het bedrijfsleven zijn centrale aanbevelingen om die spanning te verminderen.