De tentoonstelling 'Early Gaze' toont dat België zijn fotografiegeschiedenis wél serieus neemt
In dit artikel:
In FOMU Antwerpen is de tentoonstelling Early Gaze: Ongeziene fotografie uit de 19de eeuw te zien, een herziene blik op de vroegste decennia van de fotografie in België. De samenstellers plaatsen nieuw onderzoek en actuele maatschappelijke thema’s centraal en kiezen bewust voor een fragmentarische benadering: geen allesomvattend handboek maar een kritische herlezing, met een rijk geïllustreerde catalogus die relatief weinig tekst bevat.
De tentoonstelling bestaat uit twee delen. Bovenaan toont een informatieve, technische presentatie de opeenvolgende fotografische procedés (daguerreotypie, ferrotype, calotype, zout- en platinumdrukken), bijbehorende apparatuur en de commerciële toepassingen ervan. België nam snel een voortrekkersrol: al in oktober 1839 maakte het Belgisch grondgebied zijn oudste bewaarde daguerreotypieën (een paar foto’s van de Sint-Niklaaskerk in Gent door Italiaanse immigranten François Braga en Joseph Pelizzaro). Producenten als Désiré Van Monckhoven (fotoplaten, handboeken) en Lieven Gevaert (fotopapier; later Agfa) laten zien hoe fotografie al snel verweven raakte met industrie en handel.
Parallel aan technische vernieuwing ontwikkelde zich een fotografiemarkt: portretstudio’s, toeristische souvenirfoto’s en zelfs erotische beelden, deels vervaardigd door onbekende of vrouwelijke fotografen (in de Directory of Belgian Photographers zijn tot nu 321 namen als vrouwelijk geregistreerd, circa 4% van het totaal voor 1839–1914). Fotografie bood inkomen maar was vaak een schakel binnen grotere economische en institutionele belangen.
Het tweede deel legt de machtsrelaties bloot: fotografie als nationaal instrument en koloniale visualisering. De jonge Belgische staat gebruikte foto’s voor nationale symboliek (koning Leopold I liet zich bijvoorbeeld vroeg portretteren) en fotografen werden ingezet om spoorlijnen of andere moderniseringsprojecten vast te leggen. Tegelijkertijd functioneerde de camera als wapen in de koloniale representatie: Congo werd gebruikt als toneel voor tentoonstellingen en propagandafoto’s. De zaal over koloniale blik is sober ingericht en gedimd, met beelden die museumbezoekers expliciet waarschuwen voor hun confronterende karakter; sommige foto’s liggen in vitrines om afstand en reflectie af te dwingen.
De tentoonstelling wil duidelijk maken dat foto’s geen neutrale esthetische objecten zijn maar bewijsmateriaal dat onze blik mee vormt. Fotografen traden op als uitvoerders van macht — zij maakten beelden voor opdrachtgevers, staten en handelaren — en dat dwingt tot een serieuze, kritische omgang met het medium. Early Gaze nodigt daarmee uit tot herbezinning: bewondering voor technische en artistieke verworvenheden, gecombineerd met erkenning van de politieke, economische en ethische context waarin 19de-eeuwse fotografie ontstond.