De geschiedenis herhaalt zich, ziet schrijver Lea Ypi. 'De parallellen met het interbellum zijn eng'
In dit artikel:
Na Vrij duikt de Albanese schrijfster en filosoof Lea Ypi dieper in haar familiegeschiedenis en reconstrueert in Onwaardig het bewogen leven van haar grootmoeder Leman Leskoviku (1918–2006). Het boek balanceert tussen archiefonderzoek en gefictionaliseerde scènes: een hybride waarin persoonlijke herinnering, historische reconstructie en literaire verbeelding samenkomen om een individu en zijn tijdsgeest menselijker te maken dan droge bronvermeldingen dat kunnen.
Aanleiding voor het project was klein en pijnlijk: iemand postte anoniem een onbekende foto van haar grootouders’ huwelijksreis op sociale media, waarna een stortvloed aan beledigingen en beschuldigingen volgde. Reaguurders presenteerden Leman en haar familie als collaborateurs of spionnen, waarmee Ypi geconfronteerd werd met het recht van vreemden om iemands verleden te definiëren. Die behoefte om de reputatie van haar grootmoeder terug te vorderen, gecombineerd met nieuwsgierigheid naar onbekende bronnendetails, zette haar aan tot diepgaand archiefwerk in Albanië en Griekenland.
Het boek volgt Leskoviku vanaf haar opkomst in een islamitische elitefamilie uit het uiteenvallende Ottomaanse Rijk in Thessaloniki, via haar verhuizing naar Albanië als jongvolwassene, tot haar bestaan als gemarginaliseerde ‘klassevijand’ onder het stalinistische regime van Enver Hoxha. Hoewel een overgrootvader van Ypi ooit anti-communistisch actief was en dat de familie later schade bezorgde, is de centrale figuur in Onwaardig niet hij maar Leman zelf: een vrouw die, ondanks tegenslagen en publieke verdenkingen, blijft handelen volgens haar eigen gevoel van plicht en waardigheid.
Ypi motiveert haar keuze voor deels gefictionaliseerde reconstructie met de constatering dat archieven niet in staat zijn tot inleving. Archieven bieden feiten, maar geen innerlijk leven; ze zijn selectief en vaak ideologisch gekleurd. Daarom bouwt ze scènes op uit gedegen historisch onderzoek: cafés en serviesjes in het Thessaloniki van weleer, door haar nagezocht in oude kranten en lokale geschiedschrijving. De fictieve passages dienen niet om feiten te verdraaien, aldus Ypi, maar om de lezer dichter bij de motieven en het morele handelen van mensen te brengen die destijds geen toegang hadden tot onze historische kennis.
Het boek bevat levendige, soms bizarre anekdotes die tijd en plaats voelbaar maken — van een gemeentekantoor in Tirana dat stinkt vanwege tassen met afgesneden hondenoren (bewijsmateriaal voor de beloning op gedode zwerfhonden) tot de rode Mercedes-Benz waarmee koning Zog door Tirana rijdt, een cadeau van het fascistische Duitsland. Zulke details illustreren hoe alledaagse gewoonten, bureaucratische beslissingen en geopolitieke intriges samen het leven van individuen bepaalden.
Ypi plaatst Leskoviku’s loopbaan tegen bredere historische ontwikkelingen: de val van het Ottomaanse Rijk, opkomst van nationalisme, grensverschuivingen op de Balkan en de consolidering van natiestaten die vaak homogeniteit en taalmonopolies nastreefden. Die overgang van een multi-etnische Ottomaanse wereld naar exclusieve natiestaten ziet ze als bron van veel latere conflicten. De meertaligheid van haar grootmoeder — Frans als eerste taal, daarnaast Albanees, Grieks en Ladino — wordt zowel als culturele rijkdom als aanleiding tot wantrouwen beschreven; in Albanië wekte het Grieks spreken argwaan en leverde het verdenkingen van spionage op.
Thematisch is Onwaardig een pleidooi tegen eendimensionale geschiedschrijving en nationalistische verhalen. Ypi zet in op meerstemmigheid: het verhaal wordt opgebouwd vanuit verschillende perspectieven — dat van haar grootmoeder, haar grootvader en haarzelf als kleindochter — omdat geen enkel standpunt de hele waarheid omvat. Ze werpt de vraag op hoe waardigheid kan bestaan binnen systemen die beweren het beste met hun burgers voor te hebben — Ottomaans bestuur, Albanese monarchie en communisme — terwijl die systemen vaak falen daarin. In haar visie schuilt echte waardigheid in het dagelijkse morele handelen van mensen, niet in abstracte politieke beloftes.
Het schrijven was persoonlijk én distancerend. Door de onderzoekende blik en de noodzaak om gaten in verhalen op te vullen, veranderde Leman voor Ypi van oma in literaire hoofdpersoon: een symbool van bredere historische processen. Tegelijk blijft het boek ook een eerbetoon; Ypi vertrouwt erop dat haar grootmoeder zich in het gekozen perspectief zou herkennen, ondanks dat niet alle feiten exact in literaire vorm worden weergegeven.
Onwaardig is het tweede deel van een geplande trilogie; Vrij (2021) behandelde Ypi’s jeugd in het Albanië van na de val van het communisme en oogstte veel lof. Het afsluitende deel zal migratie als rode draad hebben — een logische vervolgstap gezien de massale uittocht van Albanezen in de jaren negentig, Ypi’s eigen vertrek naar Rome om te studeren en haar huidige leven als politiek filosoof en hoogleraar aan de London School of Economics, schrijvend in het Engels vanuit Londen.
Als morele reflectie wil Ypi dat lezers zien hoe ideologieën het spreken over waardigheid vaak kapen, terwijl kunst en literatuur juist die menselijke waardigheid kunnen herstellen door complexiteit en pluraliteit te tonen. Onwaardig nodigt uit om te herkennen dat slachtoffers méér zijn dan slachtoffers: handelende mensen met motieven en normen, gevormd door een turbulente geschiedenis waarin grenzen, talen en machten voortdurend verschuiven.