Dader op bekende foto massa-executie Holocaust met behulp van AI achterhaald
In dit artikel:
Zestig jaar nadat de iconische foto bekend werd als “De laatste Jood van Vinnytsja” heeft historicus Jürgen Matthäus vrijwel zeker de identiteit vastgesteld van de SS’er die de trekker overhaalde: Jakobus Onnen, een 33‑jarige lid van Einsatzgruppe C. Matthäus, tot maart dit jaar hoofd onderzoek bij het United States Holocaust Memorial Museum, publiceerde zijn bevindingen in september in het Zeitschrift für Geschichtswissenschaft.
De beruchte foto toont een knielende man voor een massagraf, met een gewapende SS‑soldaat vlak achter hem; het beeld circuleerde vanaf het Eichmannproces van 1961 en kreeg lange tijd de associatie met Vinnytsja, een stad ten zuidwesten van Kyiv. Matthäus’ onderzoek corrigeerde die plaatsing: aan de hand van een dagboek van de Oostenrijkse soldaat Walter Materna kon hij aantonen dat de executie eind juli 1941 plaatsvond in de citadel van Berdytsjiv, tussen Kyiv en Vinnytsja. In Materna’s aantekeningen lag een afdruk van de foto, met op de achterkant een notitie over “de executie van 70 Joden en 1 Ariër”.
De identificatie van de schutter kwam tot stand via een keten van vondsten en technieken: publiciteit rond Matthäus’ eerdere reconstructie leidde een gepensioneerde leraar naar hem, die vermoedde dat de schutter leek op een oom van zijn vrouw. Biografische details die de leraar aanleverde — geboortejaar, plaats, intreding in de SS in 1932 en het overlijden in 1943 — wezen Matthäus naar Jakobus Onnen. Onnen had voor de oorlog als leraar gewerkt, was vanaf 1939 actief in de SS (onder meer bewaker in Dachau) en vocht vanaf 1941 aan het Oostfront met Einsatzgruppe C, een eenheid die verantwoordelijk was voor massale schietpartijen op Joodse gemeenschappen: de zogenoemde “Holocaust met kogels”.
De familie van Onnen stuurde drie oorlogsfoto’s van hem; een AI‑vergelijking uitgevoerd door het onderzoekscollectief Bellingcat bracht een 99%‑match met de scherpere afdruk uit Materna’s dagboek. Onnen sneuvelde in 1943 in gevecht met partizanen. De identiteit van het afgebeelde slachtoffer blijft onbekend.
In Weener, nabij Onnens geboorteplaats, staat zijn naam op een oorlogsmonument; het lokale Heimatmuseum overweegt nu verwijdering van de naam of het plaatsen van een informatiebordje. De ontdekking sluit een langdurige discussie over de herkomst en dader van een van de meest herkenbare foto’s uit de Tweede Wereldoorlog en illustreert hoe archiefonderzoek en moderne technieken samen historische leemten kunnen vullen.