Artem (16) werd ontvoerd door de Russen en in 'weeshuis' gezet: 'Zeiden dat ik nooit meer naar huis zou gaan'
In dit artikel:
Rusland voert naar alle waarschijnlijkheid een grootschalig, systematisch programma uit om Oekraïense kinderen uit door Moskou bezette gebieden en uit Oekraïne zelf over te brengen naar Rusland en Russische gezinnen of instellingen. Oekraïense autoriteiten, mensenrechtenorganisaties en een uitgebreid onderzoek van Yale spreken van ongeveer 35.000 gemelde gevallen sinds het begin van de grootschalige invasie (februari 2022–juli 2023); andere schattingen, zoals van het Institute for the Study of War, komen rond 20.000 uit. Het precieze aantal is echter lastig vast te stellen omdat veel kinderen nieuwe papieren en identiteiten krijgen en verspreid raken over heel Rusland, soms zelfs in het verre oosten.
De Russische kant ontkent een misdrijf en profileert de acties als hulp, adoptie of tijdelijke ‘acceptatie’ van kinderen. Lokale advertenties en officiële verklaringen prijzen plaatsing van kinderen uit steden als Marioepol bij ‘nieuwe gezinnen’. Hooggeplaatste functionarissen, onder wie de door het Kremlin aangestelde kinderrechtencommissaris Maria Lvova-Belova, droegen zelfs persoonlijk kinderen naar Rusland en hebben in ten minste één geval formeel een kind geadopteerd. Yale en andere onderzoekers zien dit als onderdeel van een opzettelijke Russificatiecampagne: kinderen worden geselecteerd (veelal wezen of kinderen zonder ouderlijk gezag), overgebracht met militaire of regeringsvliegtuigen naar opvanglocaties of instellingen, krijgen pro-Russische opvoeding, Russische nationaliteit en vaak een andere naam.
Getuigenissen van teruggekeerde kinderen schetsen hoe de ontvoeringen plaatsvinden en wat daarop volgde. Artem (toen 16) vertelt dat Russische soldaten groepen leerlingen op school verzamelden en hem via verschillende opvangplaatsen uiteindelijk in een weeshuis lieten belanden, waar Russisch onderwijs, Russische uniformen en dagelijkse indoctrinatie de norm waren; adoptiedreigingen en het verhaal dat hij nooit meer naar huis zou kunnen gaan vormden een constante. Pavlo beschrijft hoe in de door Rusland gecontroleerde Donbas het Oekraïens uit het onderwijs verdween, vervangende lessen in ‘Russische wereldbeschouwing’ werden ingesteld en kinderen werden ingezet voor militaire voorbereidende activiteiten. Van de duizenden vermiste kinderen zijn volgens Yale voorlopig slechts 1.366 teruggegeven of ontsnapt; onderzoekers hebben tot nu toe 314 kinderen daadwerkelijk kunnen traceren binnen het Russische adoptiesysteem.
Terughalen van kinderen wordt bemoeilijkt door bureaucratische obstakels, nieuwe identiteiten en de ligging in bezet gebied of in Rusland zelf. Organisaties zoals Save Ukraine verzamelen bewijs (foto’s, DNA) en zetten diplomatieke of humanitaire druk (bijvoorbeeld via het Rode Kruis) in om repatriëring mogelijk te maken; Rusland werkt soms mee, maar pas na uitgebreide procedures. Yale concludeert dat de ontvoeringen op staatsniveau georganiseerd lijken; het past in een patroon dat onderzoekers vergelijken met historische gevallen van gedwongen transformaties van kinderen tijdens oorlogen.
Juridisch is er inmiddels een aanklacht: het Internationaal Strafhof in Den Haag beschuldigde in maart 2023 Vladimir Poetin en Maria Lvova-Belova van de onwettige deportatie van Oekraïense kinderen. Het Hof beschikt echter niet over handhavingsmiddelen om arrestaties in Rusland af te dwingen, en Rusland erkent het ICC niet, wat de concrete vervolging bemoeilijkt. Diplomatieke signalen (zoals brieven van internationale politici) hebben beperkt effect: sommige landen die het Hof niet erkennen, blijven Poetin en zijn entourage blijven ontvangen.
Een extra complicatie is het stilvallen van een belangrijke bron van onderzoek: de Amerikaanse regering stopte recentelijk financiering aan het Yale-onderzoeksteam. Contractuele afspraken lijken de onderzochte data eigendom van de financier te maken; onderzoekers vrezen dat toegang tot, of zelfs het behoud van, cruciale gegevens en mogelijk bewijs over oorlogsmisdaden in gevaar is. Human Rights Watch noemde dat scenario potentieel rampzalig; Amerikaanse ministers ontkennen dat data zijn gewist, maar onduidelijkheid blijft.
Voor Oekraïne en families van de vermiste kinderen geldt dat terugkeer van ontvoerde kinderen een kernvoorwaarde is voor vrede en herstel; veel Oekraïners zien deze eis als minstens zo urgent als de teruggave van veroverd grondgebied. De internationale gemeenschap staat voor de uitdaging zowel juridische verantwoording tot stand te brengen als praktische mechanismen te vinden om de duizenden kinderen te lokaliseren en veilig terug te brengen.