Anti-oorlogspoëzie geeft Russen een gevoel van verbondenheid
In dit artikel:
De beste hedendaagse Russische literatuur ontstaat steeds vaker buiten de landsgrenzen, zeggen kenners: de oorlog in Oekraïne veroorzaakte een vijfde grote emigratiegolf die ook schrijvers en dichters wegvoert. Otto Boele (Universiteit Leiden) noemt deze uittocht essentieel voor de huidige literaire productie; veel tegen de oorlog gekeerde auteurs publiceren nu vanuit ballingschap.
Historisch past dit in een reeks vertrekgolven: na 1917, na de Tweede Wereldoorlog, na het uiteenvallen van de sovjetstaat en tijdens de economische crisis van de vroege jaren 90. De huidige vluchtelingenstroom is volgens het artikel een nieuwe “brain drain” die de Russische letterkunde buiten Rusland voedt.
Anti-oorlogspoëzie circuleert vooral online en via exiluitgeverijen; in Rusland zijn lezingen en publicaties riskant geworden. Werken van dichters als Pavlova (nu in Toronto) bereiken lezers alleen via versleutelde verbindingen (VPN). Binnenland publicatiekanalen slinken, en critici wijzen op arrestaties en zware straffen voor kunstenaars die als politiek onwelgevallig worden gezien — theatermaakster Jevgenia Berkovitsj kreeg bijvoorbeeld een zware gevangenisstraf toegewezen.
Tegelijkertijd ontstond in de beginfase van de oorlog een uitbarsting aan creatieve respons, vooral van jonge, experimentele dichters. Voor veel schrijvers is het schrijven een manier om woede, frustratie en hoop te delen; het proces veroorzaakt echter ook identiteitsproblemen, onder meer omdat sommigen blijven werken in de Russische taal die gebruikt wordt door de agressor.
Niet alle anti-regimeteksten komen uit het buitenland: enkele tegenstanders publiceren anoniem vanuit Rusland en treden alleen nog op in besloten cafés of clubs, uit vrees voor staatsrepressie. Anderen hebben afstand genomen van staatsfestivals en interviews om vervolging te vermijden.
Tegelijk bestaat binnen Rusland een groot aanbod aan pro-oorlogsdichtkunst, de zogenoemde “Z-poëzie”, die door academici als Josephine von Zitzewitz inhoudelijk en artistiek wordt afgekeurd. De huidige scène toont daarmee een splitsing: een groeiende exilliteratuur die kritisch is over het regime, tegenover een binnenlandse poëzie die vaak het officiële discours ondersteunt.