Alternatieven voor het kapitalisme

In dit artikel:

Het gevoel dat er geen reëel alternatief voor het kapitalisme bestaat — een gedachte die aan kracht won sinds Thatcher — valt tegenspreken: sinds de opkomst van het industriële kapitalisme bestaan er tal van concrete praktijkvoorbeelden van collectieve organisatie en eigendom die doorgaans onder de noemer socialisme vallen. Deze voorbeelden tonen manieren om arbeidsuitbuiting en top-down management te ontlopen en zelf de economie vorm te geven.

Historisch waren veel landbouwgronden in Europa gemeenschappelijk bezit (in Nederland Meenten, in Engeland later 'enclosed'). In tsaristisch Rusland bestond het mir-systeem: dorpsgemeenschappen met gezamenlijk eigendom dat door families werd bewerkt — Marx zag hierin later een mogelijk startpunt voor socialistische opbouw. De utopische socialisten pleitten voor communes en collectief eigendom; Marxzelf wijzigde zijn opvattingen van economisch determinisme naar oproepen tot organisatie en politieke strijd door arbeiders, geïnspireerd door voorbeelden als de Parijse Commune.

Tijdens de Russische revolutie van 1917 werden in Petrograd en Moskou raden (sovjets) gevormd waarin arbeiders, boeren en garnizoenen vertegenwoordigers kozen. Deze veelbelovende vormen van zelfbestuur werden echter door bolsjewistische leiders als Lenin en Trotski teruggedrongen.

Naast politieke experimenten groeiden ook economische alternatieven: in 1844 richtten Engelse handelaars in Rochdale een van de eerste consumentencoöperaties op met democratische ledencontrole en samenwerking tussen coöperaties. Een modern voorbeeld op grote schaal is Mondragón (Baskenland), opgericht in 1956; uitgegroeid tot een federatie van ongeveer 95 autonome coöperaties met circa 80.000 werknemers en een omzet rond 11 miljard euro, waarin werknemers eigenaar en besluitvormer zijn.

Deze voorbeelden laten zien dat coöperatief eigendom en zelfbestuur geen theoretische dromen zijn maar praktische, historisch beproefde alternatieven voor traditionele kapitalistische bedrijfsvoering.