Alleen Defensie mag nog knallen

In dit artikel:

Het ministerie van Defensie heeft op 24 november definitief 56 locaties aangewezen als onderdeel van het Nationaal Programma Ruimte voor Defensie (NPRD). Die aanwijzing bevat onder andere een F-35-basis bij Lelystad, acht nieuwe laagvlieggebieden voor helikopters, zeventien extra helikopterlandingsplaatsen en tien extra schietterreinen. Defensie wil volgend jaar met de uitvoering beginnen en de uitbreidingen in 2040 afgerond hebben. Tegelijkertijd is van het kabinet verwacht dat het nog deze maand formeel groen licht geeft voor de plannen.

De voorgenomen vergroting van activiteiten — meer F-35-vluchten, meer helikoptervluchten en meer schietoefeningen met zware explosieven — zal leiden tot een sterke toename van geluidsoverlast voor omwonenden en natuur. De Andere Krant rekende op basis van publiek beschikbare bronnen (CBS bevolkingsdichtheden 2024, NPRD- en planMER-documenten, en richtlijnen van WHO/RIVM) uit dat nu al ongeveer 485.000 Nederlanders blootstaan aan militaire geluidshinder rond vliegbases, laagvlieggebieden en oefenterreinen. Als alle uitbreidingen volgens planning doorgaan, stijgt dit volgens dezelfde berekening tot minstens één miljoen mensen. Ter vergelijking: Schiphol veroorzaakt volgens de berekening hinder bij circa 160.000 omwonenden.

Geluidsoverlast is niet alleen een kwestie van hinder: er zijn ook serieuze gezondheids- en ecologische effecten. Militaire activiteiten produceren zowel piekgeluiden (explosies, laag overvliegende straaljagers) als laagfrequente brommende geluiden (helikopterrotoren). Volgens Erik Roelofsen, geluidsexpert en directeur van n4o/NSG, veroorzaken piekgeluiden gehoorschade, slaapverstoring, schrikreacties en chronische stress; laagfrequente geluiden kunnen naast klachten zoals onbehagen en concentratieverlies ook lichamelijke perceptie geven en bijdragen aan angst en depressieve klachten bij langdurige blootstelling. Roelofsen pleit voor toepassing van het voorzorgprincipe: eerst grondig onderzoek naar effecten, daarna pas uitbreiding.

Ook dieren lijden onder het lawaai. Laagvliegende helikopters leiden tot schrikreacties bij vee en fauna, met gedocumenteerde incidenten als verdrukte biggen, een door het geluid gewond paard dat afgemaakt moest worden en een doodgeboren kalf. Ecologen waarschuwen dat intensivering het karakter van oefenterreinen kan veranderen van relatief rustige refugia naar permanent verstoorde gebieden, waardoor soorten die nu profiteren kunnen verdwijnen door verminderde voortplanting, hogere sterfte of habitatfragmentatie.

Er blijken bovendien juridische en handhavingsproblemen. De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) constateerde dat Defensie jarenlang zonder de juiste vergunning schietoefeningen hield op het Artillerie Schietkamp (ASK) op de Veluwe — met mortieren en pantserhouwitsers het enige terrein in Nederland daarvoor — en pas in 2021 een nieuwe vergunningaanvraag indiende. Die aanvraag werd aanvankelijk afgewezen wegens het ontbreken van een deugdelijk geluidsrapport; toch ging het schieten door. Een TNO-onderzoek (juli 2024) toont dat bij 1.702 adressen in de omgeving de voorkeursgrens van gemiddeld 50 dB per etmaal werd overschreden. ILT heeft de Tweede Kamer gewaarschuwd dat Defensie structureel vergunningen en regels overschrijdt en dat uitbreidingen onder de huidige wetgeving juridisch problematisch zijn.

Klachtenregelingen bieden voor omwonenden weinig soelaas. Defensie valt onder speciale regelgeving vanwege nationale veiligheid, waardoor er geen algemene wettelijke geluidnormen voor militair lawaai gelden en ILT vaak niet kan handhaven. Meldingen worden meestal doorgestuurd naar Defensie of de Commissie Overleg en Voorlichting Milieu (COVM), die registreert en informeert maar geen handhavingsmacht heeft. Tegelijk ligt een wetsvoorstel — de Wet op de defensiegereedheid — bij de Raad van State; dit wetsvoorstel, dat het kabinet op 12 december 2025 steunde, zou Defensie uitgebreider vrijstellingen van andere wetgeving geven (zoals de Omgevingswet, Wet luchtvaart en Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen) en inspraak- en rechtsbescherming beperken. Critici vrezen dat dergelijke wetgeving burgers en natuur weinig middelen overlaat om tegen negatieve effecten op te komen.

Lokale ervaringen illustreren de impact: omwonenden in de buurt van ASK melden dat explosies ramen doen trillen, trillingen doorwerken in het lichaam, en leiden tot hoofdpijn, stress en slaapverstoring. Bij vliegbasis Leeuwarden nam de frequentie van sterke geluidspieken (110–115 dB) fors toe na de komst van F-35’s in 2019; meetcijfers lieten tussen 2020 en 2022 een verdubbeling en vervolgens nog een toename van 88 procent zien.

De berekeningen van De Andere Krant gelden als ondergrens; zij tellen alleen mensen binnen geluidszones en houden geen rekening met ver reiken­de trillingen van zware explosies of onzekerheden in exacte zonegrootte en ligging. Experts adviseren verder onderzoek naar gezondheidseffecten en cumulatieve effecten, en aandringen op maatregelen om piek- en laagfrequent geluid zoveel mogelijk te beperken.

Kort samengevat: het NPRD-traject en de concrete locatiekeuzes van Defensie betekenen een ingrijpende toename van militair geluid in brede delen van Nederland, met substantiële gevolgen voor gezondheid, leefkwaliteit en natuur. Tegelijkertijd zijn juridische bescherming en handhavingsmogelijkheden voor omwonenden beperkt, en dreigt nieuwe wetgeving die Defensie extra uitzonderingen geeft. Experts roepen op tot eerst meer onderzoek en voorzichtigheid voordat uitvoering plaatsvindt.