Adrescontroles en achtervolgingen: inwoners Zaandam-Oost voelen zich opgejaagd door gemeente
In dit artikel:
In Zaandam-Oost voelen tientallen bewoners zich door de gemeente opgejaagd en geïntimideerd sinds de intensieve aanpak van zogenoemde ondermijnende criminaliteit, zo vertellen buurtbewoners uit Poelenburg en Peldersveld aan NRC, De Orkaan en Follow the Money. Voorop staat de 35 jaar in de wijk wonende Aysel Yilmaz: zij durft niet meer naar het gemeentekantoor, sluit direct de deur als ze handhavers ziet en zegt dat controles hun normale leven hebben verstoord. Aysel en anderen laten video’s en brieven zien van huiscontroles die — volgens hen — plaatsvonden zonder duidelijke uitleg of schriftelijke toestemming.
De acties zijn onderdeel van een gemeentelijke operatie onder burgemeester Jan Hamming om criminaliteit en misstanden in Zaandam-Oost aan te pakken, een wijk die valt onder het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid. In een raadsbrief meldde Hamming dat de gemeente in het afgelopen jaar meer dan duizend controles uitvoerde: onder andere 425 controles wegens vermoedens van woon- en adresfraude, 271 bij illegale kamerverhuur, 120 gericht op mogelijke malafide glazenwassers en 249 op mensen zonder huisvestingsvergunning. Die campagne leidde volgens de gemeente tot zeker achttien sluitingen van woningen of bedrijfspanden en tientallen beëindigde uitkeringen.
Bewoners zeggen dat de aanpak selectief is en vooral Turkse en Bulgaarse inwoners treft. Zij rapporteerden dat ambtenaren zonder duidelijke toestemming hun huizen binnendrongen, foto’s maakten van alle kamers en dreigden de politie te halen als er geen medewerking was. In een concreet voorbeeld vertelt Aysel over een controle op 10 oktober, waarbij vijf mensen van de gemeente en twee agenten bij een deur stonden; haar telefoon werd in beslag genomen en drie ambtenaren kwamen zonder expliciete toestemming naar binnen. Anderzijds verklaart de gemeente dat toezichthouders “in de regel” uitleg geven en dat toestemmingsformulieren worden ingevuld, maar erkent ook dat het interventieteam soms slechts mondeling om toestemming vroeg.
Een opvallend onderdeel van de werkwijze is routinematig informatie-uitwisselen en het werken met lijsten: signalen, risicoprofielen en adressen worden gedeeld binnen samenwerkingsverbanden zoals het Regionaal Informatie- en Expertisecentrum (RIEC). Follow the Money onderzocht deze werkwijze en concludeerde dat daarbij mogelijk wettelijke en ethische grenzen zijn overschreden. Een interne klokkenluidersmelding over misbruik van bevoegdheden en mogelijke discriminerende motieven werd naar verluidt niet onderzocht; critische ambtenaren kregen zelfs een reprimande wegens zogenaamd ‘ondermijnend gedrag’.
De maatregelen hebben niet alleen emotionele gevolgen. Glazenwassers uit de wijk — een sector waarop de gemeente zich richtte en waarvoor sinds 1 juli vorig jaar vergunningplicht geldt — melden zware gevolgen: hoge boetes (soms €20.000), klanten die werden benaderd en opgezegd, achtervolgingen en observaties. Cansel Yilmaz vertelt hoe haar man werd gevolgd en later werd geconfronteerd met een forse boete en reputatieschade. Sommige ondernemers zijn gestopt, voelen zich onterecht gebrandmerkt of denken aan vertrek uit Zaandam.
Juridisch en bestuurlijk klinkt kritiek. Onderzoekers en juristen wijzen op het vervagen van de grens tussen bestuursrechtelijk en strafrechtelijk optreden en op risico’s voor privacy en nondiscriminatie. Fatma Çapkurt (Universiteit Leiden) waarschuwt dat de ongedifferentieerde inzet, gecombineerd met intensieve surveillance en datadeling, een “gevaarlijke cocktail” vormt die vrijheid en rechtsbescherming van kwetsbare groepen onder druk zet. Critici trekken parallellen met eerdere Nederlandse dossiers waarin overheidsoptreden uitmondde in stigmatisering en onrecht, zoals het toeslagenschandaal.
De gemeente positioneert zich als ‘pionier’ in het bestrijden van ondermijning en zegt zich te richten op gedrag en concrete signalen, niet op afkomst. Zij erkent dat de werkwijze bij doelwitten tot weerstand leidt en stelt dat foto’s van kamers nodig zijn om vast te stellen of woongebruik overeenkomt met inschrijvingen. Tegelijk weigert de gemeente vast te stellen of bepaalde nationaliteiten oververtegenwoordigd waren in controles. Volgers van het dossier merken op dat gebrek aan transparantie — wie er op lijsten komt, op welke grondslag en met welke rechtsmiddelen — de belangrijkste bron van onrust blijft.
Kort samengevat: de harde, zichtbare aanpak in Zaandam-Oost heeft in korte tijd grote impact gehad op bewoners en kleine ondernemers, vooral onder migranten. Waar de gemeente de leefbaarheid wil verbeteren en criminaliteit wil terugdringen, ervaren veel bewoners uitsluiting, schending van privacy en onrechtmatige druk. Het debat spitst zich nu toe op de balans tussen effectiviteit van handhaving en de rechtswaarborgen voor individuele burgers.